Een lange, kromme lijn

Waar was u op 7 december 1941? Voor het antwoord op die vraag kun je de hoogbejaarde man, die met vaste hand achter een schrijftafel boeken signeert, dag en nacht wakker maken: "I was at Pearl Harbor". Oorlogen veroorzaken bizarre dingen. Natuurlijk door het dodelijk geweld dat gevechten en bombardementen met zich meebrengen. Maar de gevolgen van oorlog reiken veel verder, in een fijnmazig spel van oorzaak en gevolg, soms nog generaties later.   De aanval op Pearl Harbor raakte ook Nederland. En ontdek ik; het raakt ook mij. 

We zijn bij het USS Arizona Memorial, opgericht bij een van de 18 schepen die werden getorpedeerd. Het monument, dat jaarlijks door meer dan een miljoen mensen wordt bezocht, staat wat mij betreft ook symbool voor de Hawaïaanse economie. Die draait voor een groot deel op twee sectoren: toerisme en het Amerikaanse leger. Het bezoek start met een introductiefilm over de Japanse aanval op Pearl Harbor. Gesponsord door Grumman Northrop, Boeing en General Dynamics: drie van de grootste bedrijven uit de Amerikaanse defensieindustrie. Dat voelt heel dubbel. 

Een Japanse torpedo raakte de USS Arizona in het munitie magazijn, wat een enorme explosie veroorzaakte. De ruim 1100 militairen aan boord waren op slag dood. Het gezonken schip, waarvan nog enkele delen boven het wateroppervlak uitsteken, is tot op de dag van vandaag hun zeemansgraf. Die wetenschap maakt een bezoek aan het monument extra indrukwekkend.  De Amerikaanse marine brengt 150 bezoekers per keer met een boot naar de gedenkhal die is gebouwd over het wrak van de Arizona.  Zacht pratend schuifelt de groep langs de reling. We kijken allemaal omlaag naar de ondiepe azuurblauwe zee en de verroeste resten van het schip. Sommige mensen laten zich glimlachend fotograferen op deze plek. Alsof ze bij de zoveelste bezienswaardigheid staan.

Achter in de gedenkhal hangt een grote marmeren plaat met de namen van alle omgekomen militairen aan boord. Een van hen is de kapitein van het schip, Franklin van Valkenburgh. Zijn achternaam maakt het al duidelijk: de voorouders van deze kapitein waren van Nederlandse afkomst. 
Het is bijzonder om hier te zijn. Jaren geleden was ik in Nagasaki op de plek waar de tweede Amerikaanse atoombom viel. Die explosie markeerde het einde van de Tweede Wereldoorlog in de Pacific. Nu sta ik op de plek waar het allemaal begon. 

En dan naar Nederland.  De aanval op Pearl Harbor maakte de weg vrij voor Japan om gebieden in Zuidoost Azië te veroveren. Nederlands Indie was er een van. Het smeulende nationalisme in onze kolonie werd door de Japanners verder aangewakkerd. Direct na de oorlog verklaarde Indonesië zich onafhankelijk. Dat vond Nederland niet fijn. Al snel gingen lichtingen Nederlandse militairen die kant op om orde op zaken te stellen. Aanvankelijk liet grote broer Amerika het allemaal toe. Nederland was immers een van de trouwste bondgenoten, die moet je wat gunnen.  Totdat in 1949 Amerika zag dat de jonge regering in Indonesië tegen een communistische opstand optrad. Die moet je ook wat gunnen. De rekensom was simpel: het Marshall plan werkte goed, West Europa inclusief Nederland zat solide in het Amerikaanse kamp. In Azië was het veel spannender, bondgenoten waren belangrijk. Dus werd Nederland onder grote druk gezet om het nieuwe onafhankelijke land te erkennen. 

Precies op dat moment kreeg mijn vader een brief in de bus. Het was een oproep om ingescheept te worden als militair naar Nederlands Indie. Hij was verre van blij. De verhalen die terugkwamen over gevechten in onze kolonie waren niet jaloersmakend. In december 1949 slikte Nederland wat onvermijdelijk was: de erkenning van Indonesië. Saved by the bell: mijn vader hoefde niet naar de Oost. Hij kon uit dienst, en gaan werken. Daar ontmoette hij mijn moeder. 

Het is een lange en kromme lijn door de tijd, van Pearl Harbor naar mezelf. Maar 7 december 1941 maakte van Amerika een wereldspeler. Die Japan en Duitsland een kopje kleiner maakte, de onafhankelijkheid van Indonesië steunde en Nederland afleerde kolonietje te spelen. Die net op tijd voorkwam dat mijn vader mijn moeder niet zou ontmoeten. Wat een bizarre gedachte. Mijn bestaan is verbonden met wat zich 75 jaar geleden in deze zonnige Hawaïaanse haven afspeelde.