Wraak

2020 zal een bijzonder jaar zijn. Voor het eerst in de geschiedenis van Europese samenwerking, na decennia van geleidelijke uitbreiding van de Europese Unie, zal een land uit gaan treden. Het lijkt ook een beetje uit de mode, het grote verhaal over een vredig, veilig en vrij  Europa. De bemoeizucht van een geldverslindend bureaucratisch monster, dat  zelfs tot een verbod van suikerpotjes op de bar van Italiaanse cafe´s heeft geleid. Zo ongeveer luidt het welbekende anti-sentiment onder grote groepen in onze samenleving. Voorvechters van een verenigd Europa verwijzen met verve naar de vernietiging die de Tweede Wereldoorlog bracht, of indien nodig naar de zinloze loopgravenellende 30 jaar daarvoor. Minder bekend is dat er een grote oorlog was die de aanleiding gaf voor de latere twee wereldoorlogen. De oorlog waar indirect de grondslag werd gelegd voor vrede tussen de moegestreden landen op het Europese continent. Ik moet terug naar 1870.

Laatst bezocht ik het museum voor Europese geschiedenis in Brussel, de ‘echte’ hoofdstad van Europa. Dat museum ligt midden in de Europese wijk waar de kantorengebouwen van de vele Europese instituten zo dominant en stevig lijken te staan, dat je je niet kunt voorstellen dat de EU ooit zou kunnen verdwijnen.

Zoals te verwachten is de aandacht in het museum vooral gevestigd op de eerste en tweede wereldoorlog en de eerste decennia daarna. Een prominente plek is ingeruimd voor de beroemde foto van François Mitterand en Helmut Kohl die in 1984 bij Verdun hand in hand de Eerste Wereldoorlog herdachten.

Na even zoeken vind ik in een vitrine toch nog een verwijzing naar die tijd 150 jaar geleden. Een affiche met de tekst: ‘Ici on lit La Revanche’.  Een tijdschrift waarvan de titel niets te raden overlaat: een roep om wraak, daar begon het allemaal mee.

Een zoektocht naar die tijd brengt me in Wissembourg, een oud vestingstadje in de uiterste noordoost punt van Frankrijk. Het ligt vlak tegen de grens met Duitsland.  Rij over de plattelandswegen in deze streek en je passeert keer op keer de landsgrens tussen beide landen. Aangekondigd door vriendelijke, soms onopvallende borden.  Vaak in blauw, omzoomd door de sterren van Europa. Bestel iets in een café of restaurant en het maakt niet uit of je het personeel in het Frans of Duits aanspreekt. Je krijgt antwoord in diezelfde taal. Overigens spreekt het grootste deel van de inwoners van de Elzas nog het oorspronkelijk Elzassisch: een Duits dialect dat ook wel  Elzasserduits wordt genoemd.

De Vogezen, een strook laaggebergte, was van oudsher een natuurlijke de grens van Frankrijk. De Elzas, het gebied tussen de Vogezen en de Rijn, was erg vruchtbaar en haast vanzelfsprekend inzet van twisten en oorlogen. Bij de opdeling van het rijk van Karel de Grote werd deze regio deel van het Duitse Rijk. Tot koning Lodewijk XV het in de zeventiende eeuw inlijfde bij Frankijk. Dat zou 200 jaar zo blijven.

Iets ten zuiden van het stadje Wissembourg, op een hoge heuvel met een prachtig uitzicht over de wijde omgeving, ligt het ‘Monument du Geisberg’. Het is een Duits oorlogsmonument uit 1870. Een stenen zuil, op een sokkel omrand met bronzen leeuwen rijst hoog de lucht in. Op de top een Duits kruis. Onderaan de zuil staat een tekst die mij een tijdje doet stilstaan voor het monument: ‘Das Erste Preussengrab fur Deutschlands Einheit’.

In de negentiende eeuw was Duitsland een opkomende macht. Nog wel verdeeld in vele staten en staatjes. Sommige zoals Pruisen, waren groot. Voor de rest was Duitsland een lappendeken van hertogdommen en stadstaatjes. Onder Bismarck werd er hard gewerkt aan de Duitse eenwording. De Noordduitse Bond was net gevormd, maar de grote staatsman lonkte naar meer: een verband met de Zuidduitse staten. Dit tot ergernis van de Fransen, die hun machtsmonopolie op het continent bedreigd zagen. Dus wat deden ze? Ze zochten ze een aanleiding om Duitsland aan te vallen. Die werd gevonden in een conflict over de Spaanse troonopvolging.

Het zou niet de laatste keer zijn dat Frankrijk de kracht, de snelheid en tactische kwaliteiten van hun Duitse tegenstander onderschatten. Frankrijk viel zijn buurland binnen en veroverde de stad Saarbrücken. Kort daarna gingen de Duitsers in de tegenaanval. Al in augustus 1870 vond de eerste en meteen beslissende slag op Franse bodem plaats: bij Wissembourg.

Het Duitse overwinningsmonument op de heuvel die uitkijkt over het slagveld van toen, staat er nu wat verloren en verweerd bij. Zo´n plek waar zelden iemand komt. Op 6 augustus 1870 werden hier de Franse troepen verslagen.  Niets hield de Duitsers meer tegen om door te stoten naar Parijs. De Duitse staten verenigden zich, een tweede grootmacht op het continent was geboren. Midden door het plaatsje, dat je ook Weissenburg im Elsass mag noemen, loopt de Boulevard de L’Europe. Het zou nog 2 wereldoorlogen vergen voordat de weg naar Europa werd aangelegd. Voordat Frankrijk en Duitsland vriendschap sloten en het aanvoerderschap van een verenigd Europa op zich namen.

Maar het begon allemaal met die eerste grote oorlog, die in 2020 150 jaar geleden werd ontketend. Als reizende student kocht ik op een rommelmarkt in Parijs voor een prikkie eens een verfomfaaid boek met mooie prenten van allerlei plekken in Frankrijk. Het boek, van de hand van historicus Chamalet, draagt de eenvoudige titel ‘Jean Felber’. 

Het boek bevat het destijds zeer populaire verhaal van sergeant Jean. Jean is getuige van het vernederende verlies van de oorlog in de jaren 1870 en 1871. Tijdens zijn tocht door het verslagen Frankrijk ontmoet hij alleen vurig patriottische Fransen. Hij is getuige van het schandelijke Duitse bombardement op Straatsburg dat vier weken achtereen doorgaat.  Het theater, de bibliotheek en de kathedraal gingen in vlammen op. Ook het ziekenhuis, waar het Rode Kruis de vele gewonden verzorgde, kreeg de volle laag. De auteur van het boekje verzuimt niet te vermelden dat Duitsland deze brute daad pleegde ondanks haar handtekening onder de Geneefse Conventie.  

Nu is Straatsburg de tweede hoofdstad van Europa. De kathedraal staat imposant in het hartje van de stad, evenals de gerestaureerde vakwerkhuizen en waarlangs drommen toeristen zich voortbewegen.

Is het onzin dat het Europees parlement in Straatsburg vergadert? Je kunt het inefficiënt noemen, maar een reden heeft het zeker. Lees ‘Jean Felber’ maar. De schrijver gaat verder dan een patriottische lofzang op zijn vaderland Frankrijk. Hij claimt dat de Fransen de Elzas als rechtmatig eigendom van Frankrijk zullen terugpakken van de Duitsers. Lees de laatste zin van het boek, als kleinzoon Henri Felber zijn treurende grootvader toespreekt: “Sois tranquille, grand-pere, aie confiance, c’est nous, les petits ecoliers d’aujourd’hui, les soldats de demain, c’est nous qui resprendons l’Alsace aux Prussiens.’

En zo geschiedde na de Eerste Wereldoorlog. De Elzas was dus ooit Duits, tot het in de zeventiende eeuw door Frankrijk werd ingelijfd, om in 1871 weer Duits te worden en in 1918 weer Frans.

Franse schoolboeken uit de decennia voor de Eerste Wereldoorlog staan bol van stellingname tegen de annexatie van de Elzas, tegen Duitsland. Het verlangen naar revanche op aardsvijand Duitsland vond kortom in 1870 zijn voedingsbodem.

In het Nationaal Archief in Den Haag zag ik een tijdje geleden een ander bijzonder document: het originele verdrag van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal uit 1951. Het was het eerste succesnummer van Europese integratie, precies 80 jaar na het einde van de Frans Duitse oorlog.

Wat zal er in de toekomst worden van Europa? Zal ondanks alle politieke strubbelingen de band tussen de landen sterker worden? Of zal Europa verder desintegreren? En wat dan? Als rechtgeaard geograaf raadpleeg ik een van mijn favoriete aardrijkskundeboeken uit de tijd van de Frans-Duitse oorlog: het ‘Eerste wetenschappelijk onderwijs in de aardrijkskunde’ van Dr Carl Arendts, 1867. Daaraan vind ik nog wel eens interessante geografische blik op steden, landen en continenten. Arendts´ definitie van Europa is helder: ‘Europa kan men beschouwen als een groot schiereiland van Azië.’