Havenloos

Wat vind jij de mooiste plek van Nederland?
In 2006 stelden programmamakers van de NCRV die vraag aan Nederlanders. Begrijpelijkerwijs werd de eerste plaats ingenomen door een natuurgebied: men koos voor De Weerribben. Op de tweede plaats kwam een dorp te staan: Moddergat in Friesland. Je zou dus kunnen zeggen: dat is het mooiste dorp van Nederland. Kleine vissershuisjes, smalle steegjes, het complete romantische beeld van een oud Hollandse vissersplaats.

Boven op de dijk die het dorp scheidt van de Waddenzee heb je een mooi uitzicht over de bebouwing en de landerijen. Denk de enkele auto in je blikveld weg, knijp je ogen een beetje dicht en je hebt een stap 100 jaar in de tijd teruggezet.
Die stap heeft meteen gevolg: weg romantiek! Wat je ziet onder het laagje vernis is het keiharde bestaan in deze arme vissersgemeenschap. In museum ‘t Viskershuske’ aan de onderkant van de dijk wordt je met de neus op de feiten gedrukt. Kleine huisjes, altijd aan het werk, veel armoede.

Wil je nog meer ellende, dan spant Moddergat de kroon: hier heeft de grootste ramp ooit met een vissersvloot in ons land plaatsgevonden.
Google maar eens op Moddergat: je kunt het niet missen. Net als je niet om het monument heen kunt dat nu voor de omgekomen vissers op de dijk staat.
Er is al veel en vaak over geschreven. Door metershoge woeste golven kwamen 83 vissers op 17 schepen om in een nacht: dat was bijna de hele mannelijke bevolking op bijna de hele vissersvloot van het dorp. Probeer het je voor te stellen: het verdriet, de wanhoop en het vooruitzicht op nog meer armoede.
De oorzaak van de ramp was een grote storm. Dieper oorzaken waren de weersvoorspelling en de boten.

“Vroeger keken ze naar de lucht, nu op hun telefoon”, zegt visser Monte
Schregardus in de documentaire over de ramp die Omroep Fryslan in 2013 uitzond. Hadden de vissers toen kunnen beschikken over weersvoorspellingen en apparatuur zoals we die nu hebben, was de ramp zeker niet gebeurd. Ze zouden op tijd zijn gewaarschuwd en naar een veilige haven zijn gevaren. Maar zo was het toen niet. De mannen moesten vertrouwen op wat ze zagen en voelden aan het weer. Plus op de weersvoorspelling in de kranten, die voor de dag van de ramp mooi weer voorzagen. Een paar jaar geleden werd door een team van de Amerikaanse National Oceanic and Atmosferic Administration een heranalyse van de meteorologische omstandigheden op het moment van de ramp uitgevoerd. Het bevestigde het beeld van een plotselinge en heftige omslag van het weer die dag: een klein lagedrukgebiedje tussen IJsland en Groenland ontwikkelde zich razendsnel tot een storm boven de wadden. De vissers konden het niet weten en hadden geen schijn van kans.

En dan die boten. Het tweelingdorp Paessens-Moddergat had geen eigen haven. Alleen met platte scheepjes zoals de blazer en de aak kon men over het wad in de buurt van zeedijk komen. Boten die uitermate geschikt waren om mee te vissen, maar uitermate kwetsbaar bij ruwe zee. Door de metershoge golven kantelden ze stuk voor stuk om.  

‘Wie is in staat de ellende alhier te schetsen. Mijne pen is daartoe niet bij magte. Ik zag heden eene moeder meer dood dan levend huiswaarts dragen. Zij heeft drie zoons en een schoonzoon bij deze ramp verloren (…..) De visscherij, het hoofdmiddel van bestaan alhier, is zoo goed als vernietigd. Geen der visschersaken is verzekerd. Goed en bloed, alles is verloren’. De journalist van de Leeuwarder Courant die dit schreef moet werkelijk diep onder de indruk zijn geweest.

Ook zonder het tegenwoordige giro 555 slaagde men er in een landelijke inzamelingsactie op poten te zetten voor de achterblijvende weduwen en kinderen. Maurice Hageman componeerde de treurzang ‘Arme Visschers’ dat eenmalig tijdens een benefiet concert werd opgevoerd. Een nobele poging, maar zo verliesgevend dat er geen cent voor de weduwen van Moddergat overbleef. Documentairemaker Johann de Graaf vond in het Nederlands Muziekinstituut in Den Haag het oorspronkelijke muziekblad. In de documentaire ‘het vergeten lied’ die hij in 2013 maakte zien we zijn zoektocht en de hernieuwde uitvoering van het stuk, 130 jaar na de ramp.
De acties door het heel land leverden destijds toch zo’n 135.000 gulden op. Hard nodig voor de weduwen zonder enige bron van inkomsten.

Moddergat kwam het drama niet te boven. De visserij elders ging over op stoomschepen. Het verarmde en haven-loze dorp kon dit niet bijbenen. Mensen trokken weg naar plaatsen waar nog wel werk te vinden was. Soms zo ver als Bremen. Toch is de visvangst niet helemaal verdwenen. Tegenwoordig heeft het dorp nog een aantal garnalenvissers. Hun boten liggen tien kilometer verderop, in de haven van Lauwersoog. Deze maand werden ze ingezet om de haveningang te blokkeren, uit protest tegen het stikstofbeleid van het kabinet. Dat zijn de problemen van nu.

De ramp van 1883 heeft het dorp nooit meer verlaten. Kijk maar in museum, waar je wordt meegenomen naar de gebeurtenissen uit die tijd. Of koffieschenkerij Ypke-muoi, die gerund wordt door de achterkleinzoon van Gerben Basteleur. Deze visser overleefde de ramp ternauwernood in een luchtbel in de romp van een omgeslagen schip. Het leverde destijds stof op voor een spannend boek.

Het mooiste dorp heeft een lelijk verhaal. Haveloos bleef het achter en haven-loos is het gebleven. Nu komen mensen er om even te genieten, van het wijdse uitzicht over de Waddenzee en het mooie dorpsgezicht. Ik hoop dat ze van hun bezoek een ding meenemen: het besef hoe de kwaliteit van ons bestaan is veranderd, in een paar generaties tijd.