Onder het tapijt

Het was in 2010 op Helgoland. Aan het einde van de wandelroute naar de rotspunt Lange Anna. Ik had zin om even te rennen door de duinen. Eenmaal op snelheid moest ik door een grote diepe kuil. Een verkeerde stap, een rare sprong in een poging mijn evenwicht te houden en daar lag ik. Lachwekkend, niks aan de hand. Behalve dat die kuil geen gewone kuil was. Ik lag in een bomkrater uit 1945.

De Duitsers, na de invasie in Normandië ervan overtuigd dat de geallieerden een tweede front vanuit het noorden zouden openen, veranderden het kleine eiland in de Noordzee in een vesting. Hun tegenstanders zagen maar een manier om het verzet te breken. Platbombarderen. Het was een van de laatste grote geallieerde luchtaanvallen op Duitsland.

De allerlaatste was een week na Helgoland, op 25 april 1945. Wangerooge, het meest oostelijke van het rijtje Duitse Waddeneilanden was toen aan de beurt. Strategisch gelegen voor de toegang naar marinebasis Wilhelmshaven, was het net als Helgoland omgebouwd tot een ware vesting. Verspreid over het kleine eiland (acht keer kleiner dan Schiermonnikoog) lagen tientallen bunkers en koepels met luchtafweergeschut.

Die dag, bijna aan het einde van de oorlog vertrokken 480 geallieerde vliegtuigen van bases in Engeland. In een kwartiertje tijd vielen 6000 bommen op het eiland. Ze hebben een te mooie naam gegeven aan een dergelijke militaire actie: een tapijtbombardement. Het resultaat zie je op luchtfoto’s uit die tijd: een dekkend patroon van bomkraters. Erg effectief was de aanval trouwens niet. De vliegers van de tweede aanvalsgolf konden door de enorme wolken van opgestoven zand hun doelen niet zien. Toch vielen bij het bombardement bijna 300 doden, vooral militairen en dwangarbeiders.

Het treintje van de haven naar het dorp, het enige stukje smalspoor waar de Deutsche Bundesbahn op rijdt, vervoert jaarlijks 200.000 toeristen op zoek naar een paar dagen uitwaaien aan zee. In de Tweede Wereldoorlog was het de ijzeren ader voor de bevoorrading van de troepen op het eiland. Nu is al het spoor ten oosten van het station opengebroken of overwoekerd.

Wie goed kijkt, vindt op Wangerooge nog resten van bunkers, geschutskoepels en bomkraters. De meeste zaken zijn in de afgelopen decennia onder het zand en de duinen verdwenen. Of weggewerkt om het aanzicht van het eiland voor toeristen wat vriendelijker te maken. Wandel vanuit het dorp oostwaarts langs het vliegveld en je komt het nodige aan restanten tegen. De meeste wandelaars hebben amper door wat zich een eindje naast het wandelpad heeft voltrokken. Slechts op een enkele plek zijn de bunkerresten zo duidelijk zichtbaar dat een juiste interpretatie haast niet kan missen.

In de duinen aan de noordzijde van het eiland kreeg een commandobunker een voltreffer: 20 militairen waren op slag dood. Het was geen doen de overblijfselen uit het puin te bergen. De resten van de bunker werden verklaard tot grafmonument. Nu ligt het er verloren bij: de gedenksteen op het monument is in stukken gebroken, de toegang tot het monument is met een houten versperring afgesloten.

Er zijn eilanders die de geschiedenis juist levend willen houden. Café Pudding, dat prominent op een verhoging in het centrum aan de zeezijde van het dorp staat, werd gebouwd op een bunker uit 1944. De bunker overleefde het bombardement en werd een paar jaar later al het fundament van een ijskiosk. Het is een hotspot in het dorp. Je kunt genieten van kaffee und kuchen terwijl je de geschiedenis van deze plek leest, gewoon op de achterzijde van de menukaart. Dat hebben ze mooi gedaan.

Bijna eenderde van de doden door het bombardement waren dwangarbeiders uit Nederland en België, tewerkgesteld om verdedigingswerken op het eiland te bouwen. Op de website van de Stichting Informatie Wereldoorlog Twee ‘Traces of War’ lees ik een interview met de Nederlander Daan Smit die het bombardement overleefde. Hij drukte zich plat in de duinen en werd bedolven onder een laag zand en takken. Een Duitse soldaat vond hem na het bombardement en groef hem uit. “En gek hè, maar we waren opeens allemaal anti-Engels, hoewel dat toch onze bevrijders waren. Maar ja, zo reageert een mens dan zeker," aldus Daan.

Aan de westzijde van het dorp Wangerooge is in de jaren vijftig een oorlogskerkhof ingericht. Sommige grafsteentjes zijn schoongemaakt. ‘21 unbekannte Ausländer’ lees ik. Aan de andere zijde van het kerkhof vind ik een steentje met een naam die Nederlands klinkt: ‘Hendrik Hut’. Inderdaad, later vind ik zijn genealogische gegevens op het internet. Hij was 57 jaar toen het bombardement hem fataal werd. Fabrieksarbeider uit Veendam. Net als de meeste Nederlandse dwangarbeiders op het eiland kwam hij uit het noorden van ons land.

Wie het weet, vindt aan de oostzijde van het dorp de zogenaamde Lazerettbunker, een bunker als ziekenhuis die niet tijdens het bombardement is vernietigd. Een klein zandpad door de struiken leidt me er naar toe. Het bouwwerk is half overwoekerd. Ik heb geluk, de toegangsdeur is niet op slot. Binnen zie ik, dat van de bunker een klein museum is gemaakt, met foto’s en een toelichting bij elke ruimte. Er is niemand. Ik loop door de voormalige operatiekamer, de zaal waar gewonden lagen, de ruimte voor de noodstroomvoorziening.

Rond de opening van de museumbunker in 2007 verscheen een artikel in de Nordwest Zeitung. Ik lees de getuigenverklaring van de toen 19 jarige Rode Kruis verpleegster Ursula, die ten tijde van het fatale bombardement in deze bunker werkte. Binnen een uur na de aanval werden de eerste gewonden binnengebracht vertelt ze. Het waren vooral Nederlandse dwangarbeiders. Ze verbleven in barakken bij het gebombardeerde vliegveld. Het moeten heftige uren zijn geweest.

Dat was toen. Nu, op een warme oktoberdag in 2019 kan het contrast haast niet groter zijn: de sfeer op het kleine eiland in de Waddenzee laat zich alleen met positieve bewoordingen omschrijven: gemoedelijk, ontspannen, rustig, vriendelijk, veilig. Mensen flaneren in kleine groepjes over het brede strand, fietsen langzaam voorbij in het zonnetje, trekken de laarzen aan om bij laagtij over het wad te wandelen, halen een broodje bij de bakker.

Ik zie hoe in de verte op zee een fregat van de Duitse Kriegsmarine voorbij gaat. Niemand kijkt op, het is niks bijzonders. Wangerooge, je gaat er niet heen voor het oorlogsverleden. Je zoekt er het strand, de autoloosheid, het weg van alles gevoel, de restaurantjes in het knusse dorpje. Ik ben geraakt door dat enorme gevoel van zorgeloosheid: dat dit zomaar kan zijn!