Dort of daar

De ober, een jongen van Tunesisch-Italiaanse afkomst, vraagt waarom wij zo goed Duits spreken. Hij lijkt zijn compliment echt te menen. Altijd leuk als je kennis van de Duitse taal, die niet verder reikt dan middelbare schoolniveau zo wordt gewaardeerd. Duits heeft niet meer de status en het belang van weleer. 100 jaar geleden lag een fatsoenlijke kennis van het Duits veel meer voor de hand. Kijk eens naar de kaart in de wereldatlas uit 1929 van de Berlijnse uitgeverij Henius. Etnische Duitsers vond je zo’n beetje in heel Midden-Europa. Het taalgebied reikte tot diep in Rusland. 

Eén taal voor zo’n enorm gebied binnen Europa is best een bijzonder fenomeen. Voor de Duitse spreektaal geldt nog, dat deze is uitgewaaierd in een behoorlijk aantal dialecten. De schrijftaal daarentegen is volledig gestandaardiseerd geraakt. Rond 1500 had elk dialectgebied in Duitsland nog zijn eigen schrijfwijze. Via het belangrijkste boek uit die tijd kwam daar verandering in: de Bijbel. De auteur die dit bewerkstelligde: Maarten Luther. En de plek waar hij dat deed is nu een topattractie in Duitsland: de burcht Wartburg bij Eisenach in Thüringen. 

Je ziet het enorme complex op de top van de berg al van verre liggen. Bij het binnenrijden van de plaats Eisenach begint de drukte al. Het is nog ochtend maar de rij auto’s bergopwaarts is al lang. Gelukkig is het complex groot en kun je er een uurtje rondwandelen zonder je door een mensenmenigte te wurmen. Door het Poorthuis, langs de burchthoeve omhoog de verdedigingsmuur op naar het binnenterrein. Daar wordt het me te druk. De binnenkant inclusief de werkkamer van Luther, moet maar wachten tot een andere keer. 

Luther, die zich afzette tegen het in zijn ogen van het pad af geraakte katholieke geloof, werd in 1521 geëxcommuniceerd. Zijn beschermheer Frederik III, keurvorst van Saksen bood hem een veilig onderkomen in zijn burcht. Daar kon Maarten ongestoord en incognito werken aan zijn missie: de verspreiding van het ware woord. Om de verspreiding van zijn verboden werk effectief te laten verlopen moest Luther een oplossing verzinnen voor het areaal aan Duitse dialecten. Hij ontwikkelde een soort van standaard Duits dat voor iedere Duitstalige die kon lezen goed was te begrijpen. Het was een gouden vondst. Zijn vertaling van het Nieuwe Testament werd razend populair en zijn leer verspreidde zich snel door Europa. De Reformatie was een feit. 

In die tijd was het zogenaamde Hoogduits, de groep Duitse dialecten die in het zuiden van het land werd gesproken, de gangbare taal onder ambtenaren en ander wetsdiendend volk. Luthers taalvariant was geënt op het Hoogduits. Van het een kwam het ander, het Hoogduits is later verworden tot de standaard van de Duitse taal. En dat is het nog steeds. 

Voor Nederlanders is dat een beetje jammer, want de andere groep dialecten, het Nederduits uit de noordelijke helft van het Duitsland, lijkt (nog) meer op onze taal. Maken is maken, ik is ik, dat is dat. In het Hoogduits is het machen, ich en das. Door een klankverschuiving in de Germaanse taal, ergens in de eerste eeuwen van onze jaartelling is het onderscheid tussen de Hoog- en de Nederduitse dialecten geleidelijk ontstaan. De Nederduitse dialecten, beter bekend als Plattdeutsch worden nog volop gesproken, dus wil je taalkundig een gemakkelijke vakantie, ga naar Noord Duitsland.

De scheidslijn tussen de twee taalvarianten (en daar weer subvarianten van) is sinds jaar en dag een geliefd onderwerp van studie. De Duitse linguïst Georg Wenker deed aan het eind van de negentiende eeuw een onderzoek om de geografische scheidslijn tussen het Hoogduitse en het Nederduitse spraakgebied  te bepalen. Hij liet scholieren elk 40 zinnen in hun lokale dialect vertalen. 

Zo vogelde hij uit waar de grens lag. Dat bleek bij het plaatsje Benrath. Sindsdien is de Benrather Linie een begrip in Duitsland. Die loopt west-oost, ruwweg van Düsseldorf naar Kassel en verder richting Berlijn.

Mijn laatste stop in Duitsland, op weg naar huis is de duizenden jaren oude plaats Soest. Ooit, omstreeks 1200 was het na Keulen en Regensburg de grootste stad van Duitsland. Het compacte centrum is het bekijken waard. Soest ligt enkele tientallen kilometers ten noorden van de Benrather linie en dus in het Nederduitse taalgebied. En dat merk je. Een klein steegje langs de Thomas kerk aan de rand van het historische centrum draagt de naam ‘Auf der Kluse”, oftewel ‘aan de kluis’. Ooit stond hier een kloostergemeenschap voor vrouwen. Gelukkig wordt voor Hoogduits sprekenden het woord ‘Kluse’ vertaald: ‘Niederdeutsch für Klause’ staat er op het straatnaambordje te lezen. Duitsers zijn net als wij trots op hun regionale identiteit, en taal is daarin een kernelement. 

De geopolitieke veranderingen in Duitsland na de Tweede Wereldoorlog veroorzaakten een verschuiving van de Bernrather Linie. In alle gebieden ten oosten van de Oder-Neisse grens verdween de Duitse taal en daarmee de linie. In de het zuidelijk deel van de DDR ging de taalvariant meer op het Hoogduits lijken, met een noordwaartse verschuiving van de linie tot gevolg.  De Benrather linie stopt overigens niet bij de Nederlandse grens. Iedereen die wel eens in de trein van of naar Zuid-Limburg zit kan het horen. In de regio rondom Heerlen wordt ‘ik’ uitgesproken als in het Hoogduitse ‘ich’. Uit onderzoek van heemkundige Hans Hermans in 2009 blijkt de Benrather lijn in ons land tussen Eygelshoven en Kerkrade door te lopen. 

Het is een hardnekkige misvatting te denken dat het Nederlands afstamt van het (Neder)Duits. Begrijpelijk is het misverstand wel, tot diep in de negentiende eeuw werd Nederlands in ons eigen land Nederduits genoemd. In zijn boek ‘Onbekende buren’ heeft Dik Linthout een met humor doorspekt maar verhelderend hoofdstuk gewijd aan de verwantschap tussen de Nederlandse en Duitse taal. Beide hebben hun wortels in het oud- Germaans, maar zijn daarna in ontwikkeling uiteen gegaan. 

In de achttiende en negentiende eeuw schreven Duitse intellectuelen nogal laatdunkend over het Nederlands, dat ze als een gedegenereerde vorm van het Duits zagen. En de Nederlanders zelf daarmee als een degeneratie van de Duitsers. De schrijver Wienbarg, een Duitser die leefde in de tweede helft van de 19e eeuw stelde het zo: “hun taal is tot een lelijk gebrabbel geworden, hun geest is niet meer dan de vochtige neerslag van de Duitse”. 

Dat was toen. Het Nederlands, het Neder- en Hoogduits zijn uit elkaar gegroeide taalvarianten met dezelfde Germaanse basis, die elkaar in de loop van de eeuwen ook nog sterk hebben beïnvloed. Voor de gemiddelde Nederlander is het een makkie je verstaanbaar te maken in Duitsland. Vergeet de ingewikkelde grammaticaregels. Praat gewoon Nederlands, laat het ‘Duitsig’ klinken met hier en daar een umlaut en een klankverschuiving en je zult meer dan begrepen worden. En maak je een gekke fout, lach er samen om. Want geloof het of niet: Duitsers hebben echt wel humor.