Honger

Direct na de Tweede Wereldoorlog werden de landsgrenzen van Duitsland voor de laatste keer gekortwiekt. 40% van het grondgebied uit 1918 was nu afgestaan aan buurlanden. Het deel dat restte werd in twee stukken gehakt: de BRD en de DDR. Het was de tijd van een nieuwe oorlog: de Koude Oorlog. Die veroorzaakte een enorme honger naar een nieuwe grondstof: uranium om de militaire machinerieën van de twee wereldmachten te voeden. 

De Russen hoefden maar even op de kaart te kijken voor de vindplaats van hun portie uraniumerts. Het Ertsgebergte heet niet voor niets zo. De DDR kreeg de eer grootleverancier te worden voor de Russische atoomindustrie. 

Het is druk boven op de Fichtelberg, die met 1200 meter de hoogste berg van Saksen mag heten. Het is zaterdag. De wegen van  motorrijders, kabelbaners, mountainbikers en wandelaars komen allemaal samen op de top. Het uitzicht over de bergketens die zich 500 miljoen jaren geleden begonnen te vormen is aan alle kanten mooi. Het gewring en getrek aan het landschap zo lang geleden zorgde niet alleen voor bergen, maar ook voor grondstoffen er binnenin. Al sinds 1100 wordt hier gedolven naar zilver, tin, ijzererts, steenkool en kobalt. 

Oberwiesenthal, het dorp onderaan de Fichtelberg is bij uitstek een wintersportplaats. Nu in de zomer is alles groen, de bossen, de skihellingen. Zo op het oog zou je niet zeggen dat deze regio eeuwenlang centrum van mijnbouw was. Wie goed kijkt ziet in de verte de sporen van een enorme groeve liggen, je kijkt er zo overheen als je het niet gericht met een kaart opspoort. Sta je daadwerkelijk dicht bij zo’n groeve dan staar je in een gapende kuil. ware het niet voor de begroeiing eromheen, je doet denken dat je op een andere planeet bent beland. 

Het Ertsgebergte is rijk aan een enorm arsenaal aan grondstoffen: van kalk tot zink tot kobalt. Sommige daarvan stonden bovenaan de wensenlijst van mijnbouwers. De winning van zilver die in de middeleeuwen centraal stond werd in de negentiende eeuw ingehaald door het delven van steenkool om daarna plaats te maken voor uranium. Na de Tweede Wereldoorlog nam de DDR snel de vierde plaats in op de wereldranglijst van uraniumproducenten. In 1946 werd door de Sovjet-Unie het bedrijf Wismut AG opgericht, dat het monopolie kreeg op de winning van deze kostbare grondstof. Alles ging in het geheim, de mijndistricten waren gesloten militaire zones, waar zelfs leden van de communistische partij van de DDR geen toegang toe hadden.

De nieuwsgierigheid naar de geheimen van Wismut was groot, zeker in het Westen. Een mijnwerker die het aandurfde om een stukje uranium uit de mijn te smokkelen om het via een spion door te spelen naar het Westen, kon daar maar liefst 1000 (West-) D-Mark voor vangen. Een kapitaal! De Russen waren zeer beducht op spionage. Iedereen kon vanwege de minste verdachtmaking opgepakt worden. Er werd hard en zonder fatsoenlijk proces gestraft: 20 jaar gevangenis of de doodstraf, het gebeurde regelmatig. 

Uranium werd big-business in het Ertsgebergte: in no time was Wismut AG met 200.000 werknemers het grootste bedrijf in het door de Sovjet-Unie bezette deel van Europa. 

Zo’n grote industrietak moet wel sporen na hebben gelaten. Dat heeft het ook, al is het allemaal behoorlijk goed aan het zicht ontnomen. Wie gaat wandelen in Niederschlag, een gehucht niet ver van Oberwiesenthal en een van de vele plaatsen in Saksen waar uranium werd gewonnen komt nog sporen tegen van oude mijnschachten. Je hoeft maar even van de gebaande paden af te gaan de bossen in. Overwoekerde appartementenblokken, oude lantaarnpalen, verroeste brandkranen en karren voor het vervoer van erts. In Niederschlag werd zo’n 130 ton uranium gewonnen, wat overigens maar een schijntje is van de 200.000 ton die tot 1990 in de DDR naar het oppervlak werd gebracht. Al lopend merk je iets aan het landschap: veel heuvels en hellingen doen niet natuurlijk aan. Dat klopt, je loopt tussen begroeide resten van enorme groeves. Ze zijn overal om je heen. Gek idee, je loopt letterlijk over de voedingsbodem van de Russische atoombom. 

De jacht op uranium liet ook andere sporen na. Zeker in de beginjaren werkten de arbeiders, vaak als dwangarbeider, grotendeels onbeschermd in de mijnen. Tussen het radioactief stof. Duizenden gevallen van  longkanker waren het gevolg. Later, vanaf de jaren vijftig werden de arbeidsomstandigheden stukken beter. De vervuiling die de uraniumwinning veroorzaakte was ingrijpend. Verontreiniging van lucht en grondwater rondom de groeves vormde een serieuze bedreiging voor de volksgezondheid. Het landschap werd grof aangetast door afgravingen. Installaties werden midden in dorpen neergeplant en als het dorp zelf in de weg lag werd het gewoon afgebroken. De dorpen Johanngeorgenstadt en Schlema werden zo half van de kaart geveegd. 

Na het samengaan van de twee Duitslanden in 1990 eindigde de uraniumwinning in deze regio. Rusland kon de grondstof uit eigen bodem halen, of uit andere landen zoals Kazachstan. Duitsland nam het bedrijf Wismut volledig over en gaf het een nieuwe opdracht: de sanering van de voormalige groeves en mijnen. Een enorme klus. Tot nu toe is daar 6 miljard euro aan gespendeerd. Het resultaat mag er zijn: vorig jaar is het voormalig mijnbouwgebied in het Ertsgebergte tot bijzonder cultuurlandschap geridderd: het mag zich nu voegen op de UNESCO lijst van werelderfgoed.  

Water en bodem zijn schoongemaakt, het landschap is hersteld. Overblijfselen uit de hoogtijdagen van uraniumwinning hebben een nieuw doel gekregen: groeves zijn skihelling of golfbaan geworden, op de spoorlijn waarlangs mijnwerkers en erts werden vervoerd rijdt nu een stoomtrein voor toeristen. De geschiedenis van de mijnbouw is deel geworden van het pallet aan attracties in de regio, over een lengte van 140 kilometer aaneengeregen onder de merknaam “Silberstrasse”.

En jawel, met het schaarser worden van de wereldvoorraad grondstoffen is nu ook de mijnbouw zelf bezig aan een wederopstanding. Lithium is het nieuwe uranium in het Ertsgebergte. Nodig om de wereldwijde honger naar smartphones en batterijen voor elektrische auto’s te voeden. “Im Erzgebirge liegt ein Milliarden-Schatz”, kopte het Duitse tijdschrift Focus vorig jaar. “Goldgräberstimmung in Sachsen” schreef Deutschlandfunk een paar maanden geleden. Dat wordt weer graven. Voordeel: hier in het Ertsgebergte weten ze hoe het niet moet.