Recht van bestaan

‘De ontzegging van het recht van bestaan van een gehele menselijke groep.’  Dat is de door de Verenigde Naties keurig geformuleerde definitie van genocide.

Ik herinner me mijn eerste indringende contact met dat heftige begrip. Ik was begin twintig. Op een sombere winterdag in Praag gebaarde een vrouw mij naar binnen te gaan in een klein museum, vlakbij de oude Joodse begraafplaats. Kindertekeningen uit het kamp Treblinka. Sommige vrolijk ingekleurd, de meeste vooral zwart en met veel prikkeldraad. Gemaakt door kinderen in een vernietigingskamp. Die daar waren vanwege ‘de ontzegging van het recht van bestaan’.

Laatst heb ik voor de tweede keer de film Hotel Rwanda gezien. Over de manager van Hotel des Mille Collines, Paul Rusesabagina die in 1994 ruim duizend Tutsi’s in zijn hotel een schuilplaats bood en redde van afslachting. De film uit 2004 oogt 20 jaar later wel wat soft. Maar dat geldt niet voor het verhaal dat wordt verbeeld: de verschrikkelijke genocide in Rwanda. Het is -naast een bezoek aan de beroemde berggorilla’s- één van de twee onvermijdelijke beeldmerken van het land. Ik ben hier voor een kort bezoek aan de hoofdstad Kigali. Het hotel uit de film, des Mile Collines (duizend heuvels) bestaat nog.

Iets verderop ligt het belangrijkste monument dat herinnert aan die tijd: het in 2004 opgerichte Kigali Genocide Memorial. Naar het voorbeeld van het National Holocaust Centre in het Verenigd Koninkrijk. Een museum, massabegraafplaats en herdenkingscentrum tezamen. De massagraven zijn afgedekt grote stenen platen. Daarbovenop lege stoelen. Treffend gedaan. Ze laten je voelen waar dit om gaat. Vermoord en verdwenen om nooit meer terug te komen. En misschien ook een teken dat de doden welkom zijn om niet vergeten te worden.

In het museum zie ik een afbeelding waar ik lang bij stilsta. Het is een foto van een oud paspoort, uitgegeven door de Belgische machthebbers. Eén van de in te vullen kenmerken, naast naam en geboortedatum, zegt eigenlijk alles: ‘ras’

Op het vliegveld van Kigali viel het me al op: een beveiligingsmedewerker die een opvallend lichte huidskleur heeft. Die lichte huidkleur ontging John Speke, de ontdekker van het  ook niet toen hij in 1862 dit gebied verkende. Hij begon de theorie te propageren dat de stam van Watoesi, of Tutsi zoals wij ze kennen, een superieur ras was, dat afstemde van de Bijbelse figuur Cham (zoon van Noach). De rassentheorie, waarover hij uitgebreid publiceerde was de basis voor de ellende die zou volgen.

In mijn atlassenverzameling heb ik een Belgisch exemplaar van tussen de twee wereldoorlogen. Lees maar mee wat daarin staat over de Tutsi’s:

In Oeroendi en Roeanda, Belgisch mandaatgebied, leeft het zeer eigenaardig, hoffelijk volk der Watoesi (=Tutsi) (….)Vele onderzoekers zijn van mening dat de Watoesi, uit vroeger tijden, een gemengd ras van negers en oude Egyptenaren zijn. Het beschavingspeil van deze prachtnegers zou daar, volgens den Italiaansche ontdekkingsreiziger Commandant Attilio Gatti, duidelijk op wijzen en hij noemt de Watoessi de levende Pharao’s. (….) De Watoessi  heersen over de Bantoe’s (=Hutu’s) maar hun meesterschap is van zeer vreedzamen aard en lokt vanwege de Bantoenegers geen verzet uit. De zedelijke invloed van de Watoessi wordt door de Belgische regering op prijs gesteld’.

Dit rassenbeeld was in de koloniale tijd een wijdverbreide en algemeen geaccepteerde opvatting.

Prof. Dr. J. Maes, in de jaren dertig hoofd van de etnische afdeling van het Belgisch Koloniaal Museum in Tervuren schreef: ‘De invloed van de Hamitische groep (= Tutsi’s) is in Afrika groot geweest en blijft groot; de vreedzame doordringing van dit volk was voor de daar wonende stammen een weldaad, hun rang dient behouden te worden en hun gezag door ons gesteund te worden!’

Ja, met een uitroepteken nog wel.  Je kunt de Belgen niet alles verwijten. Het klassenonderscheid tussen Tutsi’s en Hutu’s ontstond al eeuwen terug toen de Tutsi elite over het koninkrijk Rwanda ging heersen. Hutu landbouwers moesten werken voor de Tutsi’s en waren in feite horigen.

Rwanda werd aan het eind van de negentiende eeuw onderdeel van Duits Oost-Afrika, en na de Eerste Wereldoorlog bestuurd door België. De koloniale overheersers maakten gebruik van de rassentheorie en de bestaande machtsverhoudingen door de Tutsi minderheid  in te schakelen in het bestuur van de kolonie.

Met de onafhankelijkheid van Rwanda in 1962 viel de bescherming van dit systeem door het koloniale bestuur weg. Verkiezingen brachten de Hutu’s aan de macht. De spanning tussen de Hutu meerderheid (85% van de bevolking van Rwanda)  en Tutsi minderheid nam toe, opgestookt door populistische politici met -dankzij John Speke en de Belgische machthebbers- dubieuze theorieën over rassenscheiding. Honderdduizenden Tutsi ontvluchtten Rwanda naar naburige landen. Om vandaaruit een guerrilla oorlog tegen het Rwandese regime te starten.

De vlam sloeg volledig in de pan toen de (Hutu) president van Rwanda Habyarimana op weg naar Kigali na vredesonderhandelingen in Tanzania om het leven kwam door een aanslag. Zijn vliegtuig werd met raketten beschoten. Door wie is nog steeds niet opgehelderd. De anti Tutsi sentimenten stegen tot een kookpunt. In drie maanden tijd werd ruim een half miljoen Tutsi’s afgeslacht. Door militairen, door burgers, door hun buren. Vrouwen verkracht, kinderen meedogenloos vermoord. Alle gruwelijke details zijn in verhalen en op foto’s bewaard gebleven.

Ik kan Rwanda nu toevoegen aan het trieste rijtje van massamoord-landen die ik eerder bezocht: Armenië, Bosnië, Cambodja, Duitsland, Namibië. De wonden van zo’n afschuwelijke tijd helen niet gemakkelijk. Het is nog maar 30 jaar geleden. Er liggen verse bloemen op de massagraven. Tussen de foto’s van omgebrachte kinderen hangt een geel post-it briefje ‘R.I.P., i love you and i miss you’. Ik lees een interview met een man waarvan beide ouders werden vermoord. ‘Lang had ik een hekel aan kinderen die ouders hadden’. Een veelzeggende uitspraak.  Massa’s kinderen waren plotsklaps wees.

Op een terras in het centrum hoor ik twee mensen in het Frans over de genocide praten. Over een broer die zijn eigen zus had vermoord. Ondertussen staar ik naar het gekleurde kaartje voor me op tafel: echte Belgische frites. De zweem van de koloniale tijd is nog niet vergaan.

Er is na de golf van genocide een lange en moeizame weg naar heling ingeslagen. Het moordlustige regime werd afgezet en vervangen door de huidige president Paul Kagame. Moordenaars kregen de kans openbaar schuld te bekennen en vergeving te vragen aan nabestaanden. Zoals altijd bleek niet alles zwart-wit en goed-fout. Zo werd de manager van Des Mille Collines, die als een held wordt geportretteerd in de film hotel Rwanda, werd ook bekritiseerd: hij zou de Tutsi vluchtelingen de volledige hotelprijs hebben laten betalen en namenlijsten hebben doorgegeven aan de moordende Hutu milities.

Op straat wordt ik aangesproken door een jongen met een halve arm. Hij vraagt om geld. Ik weet niet of hij echt hulp nodig heeft of niet, maar ik kan niet naders dan wat geven. Als ik hem later elders in de stad weer tegenkom bedankt hij me nog een keer.

Tegenwoordig houden tal van organisaties zich bezig met het signaleren, verklaren en voorkomen van genocide. Een van hen is Genocide Watch. Zij onderscheiden tien stadia waarin genocide zich voltrekt: beginnend bij classificatie van bevolkingsgroepen, via discriminatie en polarisatie naar uitmoorden en dat vervolgens in het laatste stadium ook nog ontkennen. Op een wereldkaart staan gebieden aangeduid waar genocide dreigt te ontstaan. Maar liefst in ruim 20 landen signaleren ze een acuut gevaar.

Rwanda, een landje van 13 miljoen inwoners en in grootte ongeveer tweederde van Nederland lijkt van een afstand afgerekend te hebben met het verleden. De hoofdstad Kigali ligt er mooi bij. Mensen flaneren over het voetgangersgedeelte in het centrum dat omgeven is door moderne kantoorgebouwen. Het land is voor Afrikaanse begrippen welvarend. Sommigen noemen het het Singapore van Afrika.

Maar anderen waarschuwen voor onderhuidse spanningen. Voor wat er kan gebeuren mocht president Kagame, die de stabiliteit op autocratische wijze afdwingt aftreden, overlijden of afgezet worden. Joegoslavië had niet genoeg aan 70 jaar om tot blijvende eenheid te komen.

Het drama in Rwanda is nog niet half zo lang geleden. Misschien kan de jonge generatie die dit allemaal niet heeft meegemaakt over de ellende heenstappen. Stel je voor dat dat gaat lukken.  Het zou van Rwanda een gidsland maken. Waar het recht van bestaan is hersteld, voor alle bevolkingsgroepen.