Stedenband

'If mayors ruled the world'. Een paar jaar geleden woonde ik een lezing bij van Benjamin Barber. Het gedachtengoed van deze Amerikaanse geleerde was op dat moment een hype. Niet de bureaucratische nationale staten, maar de pragmatische burgemeesters van grote steden zouden in onderlinge afstemming de wereld besturen. Het Hanzeverbond, ooit een bloeiend netwerk van samenwerkende steden, was het lichtend voorbeeld. 
Dit netwerk van kooplieden en later van steden dat van de 12e tot de 16e eeuw handel dreef in het Oostzeegebied spreekt nog steeds tot de verbeelding. Samen inkopen betekende lagere kosten, samen verkopen meer winst en samen vervoeren een grotere veiligheid. Zo gingen vis, granen, zout, huiden, laken en bier over de Oostzee en rivieren van de ene stad naar de andere. De Hanze groeide uit tot een machtig handelsnetwerk van steden. Het standaard transportschip, de Kogge, werd hun symbool. 

   
In Nederland kennen we steden aan de IJssel als Zwolle, Deventer en Kampen die lid waren van het Hanzeverbond. Er loopt een mooi lange-afstands wandelpad langs. Minder bekende uit ons land waren Arnhem, Bolsward en Roermond. De meest belangwekkende Hanzesteden vind je echter in Duitsland. Ik heb er deze reis vier bezocht: Lübeck, Rostock, Stralsund en Wolgast. Vier op een rij, van west naar oost en van groot naar klein.
Lübeck mag zich de hoofdstad van de Hanze noemen. Hier werd in 1241 in een verdrag met Hamburg het handelsverbond opgericht. Het was de basis voor een netwerk van zo'n 200 aangesloten steden. Lübeck was niet alleen de eerste Hanzestad, ook een van de laatste, toen in de 17e eeuw het handelsnetwerk haar functie verloor. 

Hanzesteden, zeker de grotere, waren sterke vestingen. Om al dat handelsverkeer de stad in en uit te laten bouwde men stoere stadspoorten. De Holstentor in Lübeck is er een mooi voorbeeld van. In de negentiende eeuw net gered van de slopershamer, nu werelderfgoed. Het kenmerk van Hanzesteden zijn natuurlijk de pakhuizen, Speicher in het Duits. Lübeck heeft een mooie rij zoutpakhuizen aan de rivier de Trave. Zout was het witte goud in die tijd, nodig om haring en stokvis te pekelen. Het pakhuis in Wolgast is een pracht exemplaar. Meestal woonden de kooplieden zelf in hun pakhuis, waarvan een klein gedeelte als woning was ingericht. 

Aan de handel werd goed geld verdiend. Niet alleen door kooplieden, ook de steden verdienden door belastingheffing. Het stadsbestuur kon zich vestigen in een raadhuis dat grandeur uitstraalde. In Stralsund bijvoorbeeld, gebouwd in de typische baksteengotiek uit die tijd. Dezelfde stijl als het universiteitsgebouw van Rostock, de oudste universiteit van Europa. 

Veel macht hadden ze ook, de Hanzesteden. Lübeck was tot in de 20e eeuw een vrije stad, niet ondergeschikt aan een regionaal bestuur. Hamburg en Bremen hebben die status nog steeds. Freie und Hansestadt Hamburg, dat klinkt. Ze zijn geen onderdeel van een Bundesland, ze zijn er zelf een. 
De economische samenwerking was goed georganiseerd. Jaarlijks vond in Lübeck de zogenaamde Hansetag plaats: de vergadering van vertegenwoordigers van de Hanzesteden. Rechtspraak werd op elkaar afgestemd, er kwamen vaste wisselkoersen tussen de verschillende muntsoorten van de steden. Een aantal Duitse Hanzesteden had zelfs een gezamenlijke munt, de Lubische Mark. De Euro avant la lettre.  

De meest bijzondere voortbrengselen  van deze steden vind ik in hun kerken: prachtige astronomische uurwerken die nauwkeurig de tijd en de stand van planeten weergeven. Ware hoogstandjes van wetenschap, kunst en ambacht. Het exemplaar in de Marienkirche in Rostock is meer dan 500 jaar oud. En het werkt nog perfect. 

De losse structuur van het Hanzeverbond in combinatie met verschuivende economische patronen deed het economische netwerk van steden langzaam de das om. Niet langer was de Oostzee centrum van de handel, maar de Atlantische oceaan, route naar nieuwe werelddelen die rijk waren aan grondstoffen. Niet langer bood de onderlinge samenwerking de voordelen die het ooit gaf. Stuk voor stuk stapten steden uit de samenwerking. Geen ingewikkelde Brexit, gewoon niet meer meedoen. In 1669 kwam de jaarlijkse vergadering in Lübeck voor het laatst bijeen. Niet dat toen werd besloten de Hanze op te heffen, er is simpelweg nooit meer een nieuwe vergadering belegd. 

Wat bleef was het heroïsche verhaal over een netwerkeconomie van 600 jaar geleden. De Duitse nationale luchtvaartmaatschappij heeft er haar naam aan ontleend. Het vliegtuig is de Kogge van nu. 

Het is interessant om het Hanzeverbond te vergelijken met de hedendaagse Europese Unie. Zonder de losse decentrale structuur had het Hanzenetwerk nooit kunnen groeien. Tegelijkertijd zorgde die losse structuur voor het verdwijnen ervan. Zie hier het dilemma van de EU. Onderling vertrouwen (vaak door familiebanden tussen koopmansfamilies in verschillende steden) en een gezamenlijke taal waren het belangrijkste bindmiddel voor het Hanzeverbond. Dat ligt in het Europa van nationale staten en etnische scheiding natuurlijk een stuk gecompliceerder. Het is veel harder werken aan samenwerking. 

In 1980 nam de stad Zwolle het initiatief om een samenwerking met andere voormalige Hanzesteden aan te gaan. Nu gericht op de handel in toerisme. Het werd omarmt door de EU. Misschien is het ook een mooi voorbeeld voor Benjamin Barber. De gezamenlijke burgemeesters hebben weliswaar nog geen fractie van de macht die de oude Hanzesteden hadden, ze doen leuke dingen samen. En wie houdt de voorzittershamer van de Nieuwe Hanze vast? De burgemeester van Lübeck natuurlijk!