Hoofdstad worden

Hoe wordt je hoofdstad van een land? Daarvoor is eigenlijk altijd een verklaring aan de hand van twee regels: daar waar de geografie gunstig is en de macht geconcentreerd. Op enig moment. Simpele regels die toch een verschillende uitwerking hebben. 

Nederland heeft pas sinds 1808 een hoofdstad. Dat had Den Haag kunnen zijn. Sinds jaar en dag is het immers het bestuurscentrum van Nederland. Utrecht, tot in de 16e eeuw  de grootste stad van ons land en geografisch mooi centraal gelegen, was ook een goede kandidaat geweest. Of Nijmegen, die was in de Romeinse tijd de belangrijkste stad van ons land Maar het is Amsterdam geworden. Ideaal gelegen aan de toegang tot de Noordzee (via de Zuiderzee) en vandaar uit de rest van de wereld. Het was in de zeventiende eeuw een economisch en cultureel machtscentrum. 

In het jaar 1808 wees koning Lodewijk Napoleon voor het eerst een hoofdstad van ons land aan. Amsterdam kon hem een fatsoenlijk huis bieden (het Paleis op de Dam) en in Amsterdam was tenminste wat te beleven op cultureel gebied. Heel formeel was de titel van hoofdstad nog niet vastgelegd. Dat gebeurde pas in 1983, toen die status van Amsterdam  werd opgenomen in onze grondwet.

Een hoofdstad ben je kortom niet zomaar. Die conclusie zie ik bevestigd als ik de hoofdstedelijke titel van Londen onderzoek. Dat verhaal lijkt wel een beetje op hoe het Amsterdam is vergaan. Ook Londen heeft zijn geografie absoluut mee. Strategisch gelegen aan de Theems met toegang tot het Europese continent en tot de wereldzeeën. Op een plek waar de rivier smal genoeg is om er een brug over de bouwen en zo het scheepvaartverkeer te controleren. 

Maar eerst was er Colchester, een stad honderd kilometer ten noordoosten van Londen en maar 15 kilometer van de Noordzee.  Colchester ontstond in de eerste eeuw voor Christus toen onder keizer Claudius de Romeinen de Noordzee overstaken om het Britse continent te koloniseren. 

Er werden forten gebouwd en steden gesticht voor gepensioneerde Romeinse legionairs. Tongeren  in België is daar een mooi voorbeeld van.  Camalodunum, zoals Colchester heette, was de eerste stad op het Britse continent, aldus geograaf Plynius de Oudere die dit in het jaar 77 na Christus optekende.

Nog zie je dat de stad precies was zoals een Romeinse stad hoort te zijn: een rechthoekig stratenpatroon omringt door een beschermende muur. Die is hier nog bijzonder mooi in tact. Deze stad van ruim 100.000 inwoners in het graafschap Essex stelt nu vergeleken met de miljoenenstad London niets meer voor. 

Maar naar Romeinse begrippen had Colchester zeker de allure van een hoofdstad. En daar is geen beter bewijs van te vinden dan een kijkje gaan nemen in het visiter centre aan de zuidzijde van het centrum. Ik heb geluk, het centre is al gesloten, maar de gastvrouw van dienst is zo trots op wat hier te zien is dat ze nog even toegang geeft. Op deze plek lag ooit een reusachtig Romeins stadion waar paardenraces werden gehouden. 450 meter lang, 74 meter breed met een renbaan van bijna 4 kilometer lengte. Nog niet zo groot als Circus Maximus in Rome, maar wel het grootste ooit op de Britse eilanden gebouwd. Het bleef 150 jaar in gebruik.  

Er is een klein stukje van de opgegraven tribunes zichtbaar gemaakt onder glas. Om een indruk te krijgen van waar enkele van de 8000 bezoekers die in het stadion pasten naar de paardenraces zaten te kijken. Colchester is terecht trots op deze ontdekking, die archeologen rond de millenniumwisseling deden. Het stadion ligt nu grotendeels onder bedrijventerrein, maar wordt wellicht ooit helemaal zichtbaar gemaakt. 

Ondanks dit rijke bezit zat het gemeentebestuur iets dwars: Colchester had nooit de officiële titel ‘stad’ gekregen. Het gemeentebestuur schreef in 2021 een pleidooi aan de Britse koningin met tien argumenten waarom het die status verdiende. Waaronder natuurlijk het argument dat het de eerste hoofdstad van Groot Brittannië was.  En zowaar, vorig jaar bij het diamanten jubileum van Elisabeth als koningin van Engeland werd Colchester bekroond met de officiële titel stad. Charles en Camilla kwamen speciaal op bezoek voor die gelegenheid. 

Het was een troostprijs, want bijna 2000 jaar geleden werd Colchester onttroond van haar hoofdstedelijke status ten gunste van Londen. Keltische opstandelingen vielen Romeins Camalodunum aan en plunderden de stad. Na die vernedering kon Colchester alleen al om politiek redenen niet meer de hoofdstad zijn. Londinium werd het alternatief.  

Op de plek waar de gunstige geografie van  Londen werd benut om de eerste brug over de Theems te leggen ligt nu de London Bridge. Neem een rivier tochtje van Westminster Quay naar Tower Quay en je vaart er onderdoor. Wat zouden de Romeinen in shock zijn als ze de stad konden zien zoals die is geworden 2000 jaar later. Maar de positie van Londen als hoofdstad was in die tijd nog lang niet zeker.

Een andere stad was een mogelijke kandidaat. De Romeinen hadden de ambitie de hele Britse archipel in het grote Romeinse rijk te incorporeren. Ze bereidden zich voor op de verovering van Ierland en stationeerden het 20e legioen in Chester, een nog kleinere stad dan Colchester in het westen van Engeland vlakbij de grens met Wales.

Op deze dag vol regen wandel ik langs de Romeinse stadsmuur door het centrum naar de resten van het in de jaren ontdekte amfitheater. Het grootste van Engeland met plaats voor 10.000 toeschouwers. Er is iets bijzonders aan Deva Victrix, zoals Chester in die tijd heette. Archeologen ontdekten behalve het amfitheater de fundamenten van opvallend grote publieke gebouwen in de stad. De vestingstad Deva was bovendien  éénvijfde groter dan andere vestingsteden die de Romeinen stichtten in Engeland. 

Het leidde tot de theorie dat Chester de beoogde hoofdstad was van Romeins Brittannië.  Harde bewijzen zijn er tot op heden niet voor, maar als Ierland tot het Romeinse rijk was gaan behoren was wie weet Chester nu de hoofdstad van het Verenigd Koninkrijk. Die dingen kunnen zomaar gebeuren.

Prof John Murray maakte en kaart hoe Chester eruit zou hebben gezien als het daadwerkelijk de hoofdstad  geworden en de plaats van Londen had ingenomen. Dan had de stad tot ver in Wales en de buitenwijken van Liverpool gerijkt. Maar zo ging het dus niet. De Romeinen kregen Ierland niet te pakken en Chester werd niet meer dan een provinciestadje.

De positie van Londen als hoofdstad was desondanks nog steeds niet geregeld. Dat gebeurde pas toen de Normandiërs Engeland binnen vielen. Bij de beroemde slag bij Hastings in 1066 werden de Engelsen verslagen en de Normandische koning Willem de Veroveraar de nieuwe heerser. Willem koos Londen als hoofdstad en hoofdstad is Londen gebleven. 

De stad groeide en groeide, in omvang en belang.  Zeker in de afgelopen twee eeuwen. Dat zie ik als ik kaarten van Londen uit oude atlassen vergelijk. Als een pacman werd het omliggende gebied door de hongerige stad opgeslokt. Londen werd het centrum van het enorme Britse wereldrijk, een waarbij het Romeinse in het niet viel.

Willem de Veroveraar gaf na de verovering van  Engeland meteen opdracht voor de bouw van een sterk fort om de nieuwe hoofdstad te verdedigen: de Tower of Londen. Een machtige burcht, zo groot dat je je afvraagt wie ooit op het idee zou kunnen zijn gekomen om de stad aan te vallen. Niemand dus. Tijdens mijn laatste avond in Londen bezoek ik de Tower. Niet zomaar een bezoek: ik ben getuige van een van de oudste ceremoniën van Engeland: The Ceremonie of The Keys. Wat mij betreft het meest kenmerkende ritueel van Londen als hoofdstad.

Als je er snel bij bent kun je een van de schaarse kaartjes bemachtigen om deze eeuwenoude ceremonie bij te wonen. Elke avond worden de poorten van de Tower met een vast ritueel gesloten. Al sinds de 14e eeuw. Het is één van de oudste nog bestaande militaire ceremonies ter wereld. En o zo typisch Engels! 

Terwijl het langzaam donker wordt en het enorme Tower complex mooi wordt aangelicht gaat het groepje bezoekers naar binnen door de stalen hekken en het stenen poortgebouw. De Yeoman Warder, een officier verantwoordelijk voor het bewaken van de Tower, gekleed in fel rode jas en met zwarte hoed heet ons welkom bij de ceremonie. Zij is vanavond baas over het protocol en over het groepje bewakers van de Tower.  We worden netjes opgesteld aan de zijkant van het binnenplein.  "No photography please!". Stampend naderen de bewakers van de Tower getooid in hoge bontmutsen. De wacht richt symbolisch zijn geweer op het naderende groepje en roept: "Halt! Who comes there?" De bewaker antwoord: "The keys". De wacht: "Whose keys?" De bewaker: "King Charles's keys". Waarop de wacht antwoord: "Pass King Charles's Keys. All's well".

Het is een belevenis de korte ceremonie van zo dichtbij mee te maken. Na afloop is er nog even tijd de binnenplaatsen van dit reusachtige complex te bekijken. Nog een laatste blik op de glimmende tegels, de zachte lichtval van de lampen en de doorkijk door het nu lege poortgebouw. Dan wordt de poort gesloten voor de nacht. Londen is symbolisch veiliggesteld. En daarmee haar meer dan duizend jaar oude status als hoofdstad.