Land-slag

Mensen voeren oorlog, al zolang onze soort bestaat. Wie een oorlog wil winnen moet een ding zeker niet tegen zich hebben: de elementen. We weten dat moeder natuur met haar grillen al heel wat strijd heeft beslecht. Schepen die zonken in een storm voordat er een schot was gelost, mist die hielp  te camoufleren of verdwalen, regen die alles deed vastlopen in de modder.
En dan is er de invloed van het landschap. Dat je een bergachtig land moeilijk kunt veroveren hebben we de afgelopen decennia gezien in Afghanistan. Niks nieuws onder de zon. Sinds mensenheugenis maken veldheren gebruik van de kracht van het landschap om te verdedigen of aan te vallen. 

Kom maar eens mee naar Kalkriese bij het dorp Bramsche, niet ver van Osnabrück. Klim op de uitzichttoren en overzie het strijdtoneel. Zonder verdere uitleg zal je het niet raken: je ziet een goot groen veld omringt door bossen. Maar hier heeft een van de beroemdste veldslagen in de Europese geschiedenis plaatsgevonden. Ruim 2000 jaar terug. Om precies te zijn het jaar 9 na Christus. Iedereen herinnert zich de term 'slag in het Teutoburgerwald' wel van geschiedenisles. Iets met Germanen tegen de Romeinen. Iets groots en heroïsch. Groots was het zeker. Op dit veld en het gebied daaromheen werden drie Romeinse legioenen in de pan gehakt. Dat zijn 15.000 soldaten! 

Kijkend vanuit de uitzichttoren zie ik op de achtergrond, aan de verste zijde van het open veld een pad lopen. Zojuist liep ik er nog overeen: de voormalige Romeinse weg door het dichte woud. In dat woud lag een dodelijk gevaar: Germaanse strijders, duizenden.  

De Rijn is altijd een natuurlijke grens geweest van het Romeinse Rijk. Maar in de tijd van keizer Augustus vatte de expansiedrift weer eens vlam en zochten de Romeinen hun weg richting de Elbe. Dwars door Germanië, een gebied met stammen die niet zo dol waren op die lui uit Rome. Sommigen stammen lieten zich onderwerpen, anderen vochten terug. Volgens keizer Augustus waren dat maar lichte schermutselingen. Hij verklaarde Germanië tot gepacificeerd gebied en wees Quinctilius Varus aan als gouverneur van de nieuwe provincie. Varus had al een hele bestuurlijke carrière achter de rug. We zagen hem in Noord-Afrika, na de val van Carthago. Daarna als gouverneur in Judea, waar hij een opstand met harde hand neersloeg. Een klap die de anti-Romeinse sentimenten flink aanwakkerde, weten we uit het meeste beroemde boek aller tijden. Dat sentiment wist hij ook in Germanië te bewerkstelligen. Met de hoge belastingen die onder zijn gezag aan de onderworpen stammen werden opgelegd maakte hij geen vrienden. Om de stamhoofden onder de knoet te houden werden zij gedwongen een of meer van hun kinderen als gijzelaar af te staan. Wat een ellende moet dat zijn geweest. 

Een van de kinderen, Arminius werd opgevoed in Rome en klom op tot hoge officier in het Romeinse leger. Een vertrouweling van gouverneur Varus. Het was deze man, Arminius, die achter de rug van Varus om een groot aantal Germaanse stammen wist te verenigen in een opstand tegen de Romeinen. 
Je moest van goede huize komen om het almachtige zwaarbewapende en goed getrainde Romeinse leger succesvol aan te vallen.  Dat wist Arminius ook. Hij bedacht een list. Toen in de maand september in het jaar 9 de Romeinse legioenen terug keerden naar hun winterkampen veilig achter de Rijn, gaf Arminius het advies welke route ze het beste konden nemen: door het Teutoburgerwald. 

Het bleek een route waarbij de elementen en het landschap  Arminius en zijn Germaanse opstandelingen te hulp zouden komen. Het weer was bar en boos. Hevig regen zorgde voor bemodderde wegen. De enorme colonne Romeinse troepen rekte uit tot een lengte van 24 kilometer. Een handige prooi voor de Germanen. Op verschillende punten werden de traag voortbewegende militairen aangevallen. 

De weg door het Teutoburgerwald wordt bij Kalkriese smaller en voert tussen een heuvel en een moeras door. Aan de voet van die heuvel  bouwden de Germanen een wal van 700 meter, om de doorgang nog nauwer te maken. Zo nauw dat de legioenen er niet meer in hun gebruikelijke gevechtsformatie door heen pasten. Dat maakte hen nog kwetsbaarder. Van achter de wal sloegen de Germanen toe. Wie vluchtte kon eigenlijk alleen het moeras of dichte woud in, om daar te verdrinken of alsnog gepakt te worden. Het ging heftig te keer. Barbaars zou je kunnen zeggen. Verschillende documentaires op YouTube geven je een uitgebreid verslag van de strijd. En kijk je op Netflix naar de serie 'Barbarians', dan krijg je het verhaal van Arminius, Varus en de slag in geromantiseerde vorm voorgeschoteld. Bijna alle Romeinse soldaten werden in een paar dagen tijd omgebracht. Een drama en een afgang. Varus pleegde zelfmoord. In Rome schijnt keizer Augustus behoorlijk chagrijnig te zijn geweest van het bericht dat drie van zijn legioenen in Germanië waren vernietigd. 

Het voelt indrukwekkend en een beetje naar hier op de plek te staan waar het allemaal gebeurde. Nu maakt het deel uit van een museum. Binnen zalen vol artefacten, buiten in het veld is een stukje van de wal gereconstrueerd. Door openingen in de palissaden rennen kinderen het veld op. Destijds stormden Germaanse strijders op hun vijand af, om zich na een bliksemactie snel achter de wal terug te trekken. Guerrillatactiek van de bovenste plank. 

Er is lang gezocht naar de plek van deze roemruchte veldslag. Uit de overlevering van Romeinse historici zoals Tacitus kenden we alleen een grofmazige duiding:  ergens in Westfalen tussen het stroomgebied van de rivieren Ems en Lippe. De eerste aanwijzing voor de precieze locatie kwam door de vondst van munten uit de tijd van Augustus en loden slingerkogels. Zo vond men uiteindelijk in de jaren negentig de site bij Kalkriese. 

Het was een dramatische gebeurtenis op die 11e september in het jaar 9 na Christus, met een impact die vergelijkbaar is met de aanslagen op diezelfde datum 1992 jaren later. En met een vergelijkbaar vervolg: wraak. De Romeinen keerden na een jaar of vijf terug om de Germanen in verschillende campagnes aan te vallen. Dit keer waren de rollen omgekeerd en wisten de Romeinen veel slachtoffers te maken en verwoesting aan te richten. 
Toch keerden ze Germanië geleidelijk aan de rug toe en consolideerden de grens van het Romeinse Rijk langs de Rijn. Een geromantiseerde uitleg hiervoor is dat de Germanen (lees: Duitsers) er per saldo in waren geslaagd de Romeinen uit hun gebied te verdrijven. Een meer nuchtere, economisch-geografische verklaring is dat het relatief onderontwikkelde en vijandige gebied met lange aanvoerlijnen over land simpelweg te oninteressant bleek. Wat moest je met dat uitgestrekte ondoordringbare woud? Interessant. Wat deden de westerse mogendheden na hun ingreep in Afghanistan die het gevolg was van 11 september 2001? Ze vertrokken uit het relatief onderontwikkelde en vijandige gebied. Wat moesten ze nog met dat uitgestrekte ondoordringbare berglandschap?