Exoniem

Geografie is best een ingewikkeld vak. Neem iets simpels als een plaatsnaam. Die heb je nodig om de ander duidelijk te maken waar je bent of heen moet.

Maar in verschillende talen loopt de schrijfwijze en uitspraak van plaatsnamen nogal eens uiteen. Zo ontstaan exoniemen: topografische namen in een andere taal dan die ter plaatse gebezigd wordt. Meestal gaat dat goed omdat het verschil klein is: Parijs voor  Paris, Londen voor London en Wenen voor Wien. Maar het kan ook verwarrend zijn.

Opnieuw sta ik voor de landkaart uit 1937 waarop ik zeven jaar geleden voor vertrek naar Ljubljana stond te turen. Ik zag een grote stad met de naam  Agram en verbaasde me over deze onbekende plaatsnaam. Zelfs toen ik een jaar of 15 geleden voor het eerst in Zagreb was wist ik niet van de oude Duitse naam voor de hoofdstad van Kroatië.

Je komt de naam Agram, die in de negentiende eeuw in zwang raakte hier en daar nog wel tegen in Zagreb. Banken, verzekeringen, bouwbedrijven en zelfs een voetbalclub pronken er nog mee.  Agram betekent ‘Am Graben’, oftewel ‘bij de slenk’. In het oud Kroatisch vertaal je dat als 'za-grebl' . En dat klinkt dan weer als Zagreb.

Wie kijkt naar de geografie van de stad snapt de herkomst van de naam wel een beetje: Zagreb ligt aan de oever van de rivier de Sava (op de kaart Sau, het exoniem in het Duits), op heuvelachtig terrein met in de rug het bergmassief Medvednica.

De naam Zagreb werd rond het jaar 1000 voor het eerst opgetekend. Over het ontstaan van een naam die al zo oud is doen zoals zo vaak bijzondere verhalen de ronde.

Een van de populairste legendes vind je op het Ban Josip Jelacic plein, hartje stad. Loop daar naar de grote fontein, met de naam Mandusevac, een hoek waar sinds mensenheugenis een waterbron is. Het verhaal, dat je vast door elke stadsgids verteld zal worden,  gaat dat de gouverneur van Zagreb (in andere verhalen een ridder) hier passeerde en erge dorst had. Hij gaf de opdracht aan een meisje met de naam Manda om water uit de bron te scheppen met de woorden “Zagrabi Mando!”, “scheppen Manda!”. Zo kregen de stad en de fontein hun naam.

Maar over welke stad hebben we het eindelijk? Want de naam Zagreb wordt ondanks haar herkomst ruim 1000 jaar terug pas sinds het midden van de negentiende eeuw actief gebruikt. Het is dan wel een endoniem, een topografische naam in de taal die ter plekke wordt gesproken, maar daarmee zijn we er nog niet.

Eigenlijk is Zagreb twee steden, of drie. Dat zie je mooi op de grote maquette van de stad in het ‘erkenning van Kroatië park’ vlakbij de kathedraal. Verschillende stadsdelen die worden gescheiden door kreken waren min of meer zelfstandige plaatsen. Met elk een eigen naam.

Loop vanaf het centraal station richting centrum en je wandelt eerst door de zuidelijke benedenstad, Donji Grad. Dit ruim opgezette stadsdeel met parken en imposante huizenrijen stamt uit de negentiende eeuw. De Kroaten noemen het gewoon ‘centrum’. Neem de oude tandradbaan omhoog en een minuut later sta je in Gornji Grad, de bovenstad, ten noorden van de benedenstad. Stadsdeel nummer 2 zou je kunnen zeggen. Hier begon Zagreb vanaf het allereerste moment. Je bent nu in Gradec, dat samen met Kaptol de twee delen (die eigenlijk aparte steden waren) vormt waar de bovenstad uit bestaat. Lekker complex he?

Gradec (de naam is afgeleid van het Kroatische ‘grad’ wat ‘stad’ betekent ) is sinds deze stad in de 13e eeuw stadsrechten kreeg het een centrum van wereldlijke macht. Het Sint Markusplein herbergt nu de gebouwen van de Kroatische regering en parlement.  Een soort Binnenhof zou je kunnen zeggen. Gradec was een typisch middeleeuwse stad omringd door een muur met stadspoorten. Een daarvan, de Stenen Poort staat nog overeind. Wandel er doorheen en je komt in een sfeervolle, ook toeristische straat vol winkeltjes en restaurants. Via een doorsteek kom je in het oostelijk deel van de bovenstad: Kaptol. Eigenlijk loop je over een  kreek die ooit de rivaliserende steden scheidde.   Kaptol is de tegenpool van Gradec, zetel van de aartsbisschop en religieus centrum. Hier vind je de grote kathedraal van Zagreb. De kanunniken in het gevolg van de aartsbisschop gaven hun naam aan dit stadsdeel: capitulum waar Kaptol van is afgeleid. Wij zeggen kapittel.

Het landschap bepaalde de ontwikkeling van de stadsdelen. Uit de geografie en functie ter plaatse werden namen herleid. En daar werden dan weer exoniemen van gemaakt in andere talen. De Zagrebber, zoals we de inwoner van deze stad in het Nederlands noemen weet het allemaal wel. En natuurlijk kent die ook de namen van alle andere stadsdelen waar de 800.000 inwoners zijn gehuisvest.

Ook zullen ze de exoniemen van hun stad wel weten. Die zijn gemakkelijk, zoals Zagrabia (Italiaans), Zagrab (Hongaars) of Zahreb (Tsjechisch). Maar neem nou de exoniemen voor het land Kroatië, wat trouwens een Nederlands exoniem is voor Hrvatska. Wat dacht je van  Chorvatsko (Tsjechisch), Xoruziya (Azerbeidjaans), Horvaatia (Ests), Hovatorszag (Hongaars). Volg je het nog?

Of wat dacht je van  Nederland in het Kroatisch: Nizozemska. Nee, zo simpel is het allemaal niet in de geografie. Leuk is het wel, die complexiteit. En met exoniemen wordt het zelfs sexy: het geeft een plaats die misschien niet zo spannend lijkt toch iets exotisch.