Militaire grenzen

Joegoslavië: land der Zuid-Slaven. Geen etnische of culturele eenheid, maar een politiek construct. Ik ben altijd al gefascineerd geweest door dit gebied. Misschien teveel beïnvloed door de romantische boeken van schrijver A. den Doolaard. Zeker is het ook mijn geboortedatum: 28 juni, een dag die als een rode draad door de geschiedenis van deze regio loopt. 

Bijna 40 jaar geleden was ik er voor het eerst. Een oud paspoort met een stempel van het voormalige land herinnert me aan mijn eerste stappen hier. In rammelende treinen reed ik door de Vojvodina van Novi Sad via Belgrado naar de havenstad Split aan de Dalmatische kust. Ik had toen niet echt door dat ik een aantal deelrepublieken met grote etnische en culturele verschillen doorkruiste. Dat lag aan mij.  Al in het Franse geografieboek van F. Schrader uit 1911 lees je de voorbode van wat er komen zou: “Aucun pays d’Europe, ne presente un telle mosaique de races et de languages, un tel chaos. Tous les grand problemes qui interessent l’autriche-hongrie touchent a sa population.’’

Nu is de voormalige staat Joegoslavië opgedeeld in zeven landen: Slovenië, Kroatië, Servië, Bosnië-Herzegovina, Macedonië, Montenegro en Kosovo als laatste in de rij die onafhankelijk werd. In de loop van de jaren heb ik ze alle zeven bezocht. Of eigenlijk acht, want een deel van Bosnië, waar vooral etnische Serviërs wonen, heeft zich min of meer losgemaakt onder de naam Republika Srpska. Met Banja Luka als hoofdstad.  

Hoe zeer dit voormalige land begin jaren negentig verkruimeld raakte zie je op de kaart van Joegoslavië in 1993. Verkruimeld in veel meer gebieden die autonomie wilden dan de huidige zeven staten.  Je hebt vast de beroemde kapotgeschoten brug van Mostar nog op het netvlies. Maar wist je dat dit de hoofdstad was van het Kroatisch deel van Bosnië? Dat zich onder de naam Kroatische Republiek Herceg-Bosna aan het begin van de jaren negentig enige tijd losmaakte van Bosnië? En zo zijn er nog meer regio's. 

Ik ben in Kroatië bij een van de topattracties van het land: de Plitvice meren. Zonder meer een prachtig schouwspel, ondanks de regenachtige dag. De meeste buitenlandse bezoekers hier weten niet beter dan dat ze gewoon in Kroatië zijn. Maar ‘gewoon’ bestaat niet in voormalige Joegoslavië. Deze regio in het midden van het land werd ooit door vooral Serviërs bewoond. En die riepen in 1991, om samenvoeging met Kroatië te voorkomen  een eigen onafhankelijke republiek uit: Servisch Krajina

Krajina betekent grens. In het lesboek Aardrijkskunde van F.C. Brugsma uit 1867 lees ik een mooie beschrijving van het Oostenrijks-Hongaarse rijk. Het Hongaarse deel bestond uit vier gebieden beschrijft hij: het koninkrijk Hongarije met Kroatië en Slavonië (nu beide Kroatië) , het Grootvorstendom Zevenbergen (nu Roemenië), het koninkrijk Dalmatië (nu Kroatië) en De Militaire Grenzen. Over die laatste hebben we het. De Militaire Grenzen waren sinds de zestiende eeuw een bufferzone tussen het Habsburgse rijk (Oostenrijk-Hongarije) en het Ottomaanse rijk (Turkije). Een handige zone om schermutselingen direct aan de grens tussen de twee wereldspelers te voorkomen. De Oostenrijkers vonden hele trouwe soldaten om dit gebied te verdedigen: Serviërs. Getrouwe onderdanen, die in ruil voor onder meer belastingvoordelen vochten tegen de Ottomaanse vijand.

In het latere Joegoslavië leefde deze groep comfortabel in het door Serviërs gedomineerde land. Maar bij het uiteenvallen van de federale staat wilden zij absoluut geen deel gaan uitmaken van het land Kroatië, tot welke Joegoslavische deelrepubliek dit gebied behoorde. Opgezweept door Servisch nationalisme richten zij hun eigen staat op: Servisch Krajina. Zoals we weten van voormalig Joegoslavië ging dit gepaard met etnische zuiveringen. Naar schatting 170.000 Kroaten (van de ongeveer een half miljoen inwoners van Servisch Krajina) werden verjaagd. In razend temp werd een eigen regering opgezet met een eigen overheidsapparaat, eigen geld en postzegels. Op veilingsites worden de geldbriefjes nog hier en daar aangeboden. De autonomie bracht bepaald geen  economisch gewin. Integendeel. Hyperinflatie sloeg toe. Het werkeloosheidspercentage liep op naar negentig procent.

In 1995 werd het gebied tijdens de Operatie Storm met harde hand weer bij Kroatië gevoegd. Opnieuw etnische zuiveringen: ditmaal werden 200.000 Serviërs het land uit verdreven. In het natuurpark van de Plitvice meren vind je geen sporen van deze strijd. Maar elders in de regio wel.

Aan de noordgrens van deze voormalige regio loopt de rivier Korana. Hier in Turanj, een buitenwijk van de stad Karlovac wordt de herinnering aan de oorlog bewaard in een museum vol wapentuig. Buiten staan tanks en vliegtuigen tentoon gesteld. Enkele kapotgeschoten gebouwen en muren vol kogelgaten zijn zorgvuldig bewaard gebleven, mocht iemand willen vergeten wat hier is gebeurd.

In het dorp Cetingrad aan de Bosnische grens is de schade van de oorlog nog heel tastbaar: niet bewust bewaard als herinnering, maar gewoonweg omdat iedereen is vertrokken en niemand het herstel heeft opgepakt. Vervallen huizen en overal nog kogelgaten. Een verlaten bistro, deels overwoekerd. Nog maar vijf procent van de bevolking is Serviër. Van een voormalig vermoedelijk  Joegoslavisch monument is de beeltenis onleesbaar vernietigd. Verderop, midden in het dorp een nieuw monument. Deze is voor de gevallen soldaten tijdens de Joegoslavische oorlog. Kroatische soldaten wel te verstaan.

Twee gebouwen vallen hier op: de katholieke kerk die door de Serviërs werd verwoest en er na de restauratie nu mooi bij staat. En het grote politiebureau. Er rijden hier veel politiebusjes rond. Niet langer om de binnenlandse situatie te controleren, ze bewaken nu de buitengrens van de Europese Unie. Tien jaar geleden trad Kroatië toe tot de Unie. En dit jaar tot de eurozone. Het kost me ongeveer tien seconden om mijn oude Kroatische Kuna’s bij een postkantoor in te wisselen voor eurobiljetten. Haast gretig worden ze ingenomen om vernietigd te worden.

Kroatië is nu helemaal Europa. En Cetingrad ligt aan een nieuwe frontlijn. Niet langer zijn de bewapende overheidsdienaars Serviërs die  de zone tussen Oostenrijk-Hongarije en het Ottomaanse Rijk bewaken, het zijn nu Kroaten die de grens tussen de Europese Unie en Bosnië, het begin van de rest van de wereld in de gaten houden. En dat doen ze serieus. De grenscontrole is gedegen: geen losse blik op je paspoort maar een grondige check.  In 2021 verscheen in het Duitse blad Tagesspiegel een reportage van een Duitse journaliste die was vastgezet in het politiebureau van Cetingrad, vanwege vermeende hulp aan asielzoekers die de EU probeerden te bereiken. De politie schroomt hier niet om hard op te treden. Geheel in de traditie van De Militaire Grens lijkt het. Die weliswaar op een andere plek ligt, maar hetzelfde doel niet: buitenstaanders  buitenhouden of gecontroleerd toelaten.