Nul-lijn

Ik denk dat de meeste mensen wel weten dat het midden van Nederland ongeveer op 52 graden noorderbreedte ligt. Maar hoeveel mensen kennen onze lengtegraad? Ik moest het ook even opzoeken. Ongeveer op zes graden oosterlengte. Of het er toe doet, mag je zelf beoordelen. Het zijn immers niet meer dan getallen voor denkbeeldige lijnen. Je kunt ze niet eens echt zien. Maar ik vind ze leuk. Dat heb je met geografen. Die verzamelen dit soort rariteiten.  Zes jaar geleden schreef ik niet zonder enthousiasme een blogje op het eiland Samoa. Ik had in korte tijd drie keer de 180 graden meridiaan gepasseerd en was over de internationale datumgrens gegaan. In het blog haalde ik de herinnering naar boven aan die keer lang geleden toen ik in Greenwich op de nul meridiaan stond, precies 180 graden aan de andere kant van de aarde. 

Vandaag denk ik aan die momenten terug. Niet toevallig, want op de AP-2, de snelweg van Barcelona naar Zaragoza, passeer je de nul meridiaan, een geografische lijn komend van uit Engeland en Frankrijk en doorgaand naar Afrika waar hij Algerije, Mali, Burkina Faso, Togo en Ghana doorsnijdt.

Het is niet te missen, al een paar kilometer voor de ‘nullijn’ wordt haar komst met een groot bord aangekondigd. En daarna nog een paar keer. Een boog over de weg markeert de exacte plek van de meridiaan. Rij onder de boog door en je bevindt je op het westelijk halfrond. Of het oostelijke, als je van de andere kant komt. Wat een leuk gevoel. Ja, sorry hoor. 

Het was een verstandige afspraak, in 1884 op de internationale meridiaan conferentie. 25 landen, waaronder Nederland spraken af om de Greenwich lijn, precies ingemeten door de Engelse astronoom George Biddell Airy, voortaan als nul meridiaan te hanteren. Er was nu een mondiale standaard voor plaats- en tijdsbepaling. 

De aarde, die 360 graden rond is, werd verdeeld in 24 tijdzones van een uur, om te beginnen bij Greenwich. Zo ontstond niet alleen de gelijknamige nul meridiaan, maar ook een tijdslijn: de Greenwich Mean Time (GMT). Vanaf toen was er standaard per 15 graden lengteverschil een tijdverschil van een uur. 

Ontzettend handig en belangrijk in een wereld waarin internationaal verkeer steeds belangrijker werd. Toch duurde het lang voordat overal ter wereld de Greenwich standaard daadwerkelijk werd ingevoerd. Iedereen was voorstander van een internationale nulmeridiaan, maar waarom in Greenwich? Frankrijk verzette zich en  bleef tot 1911 de meridiaan van Parijs als uitgangspunt hanteren. Een Franse fanaticus liet in 1894, toen de lijn tien jaar bestond, zelfs een bom afgaan bij het observatorium van Greenwich.

Het verhaal gaat (onder andere op Wikipedia) dat de maker van de Bosatlas zich tot 1902 verzette tegen het gebruik van de nieuwe standaard meridiaan. Ik vraag de steller van deze bewering, mijn voormalig hoogleraar kartografie Ferjan Ormeling om opheldering. Want in de Bosatlas uit 1899 die ik uit mijn verzameling pluk zie ik vrijwel uitsluitend de Greenwich meridiaan ingetekend. Inderdaad, zegt Ormeling, het moet 1899 zijn. Ik zie in die Bosatlas dat er toch op een van de kaarten de zogenaamde meridiaan van Ferro is aangeduid: een veel gebruikte standaard van voor die van Greenwich. En dat nota bene op de kaart van het Verenigd Koninkrijk. Was het toch een statement van de maker van de Bosatlas? Wie weet. 

Geografen gedoe, die denkbeeldige lijnen. Ooit hing ik in Noord-Finland uit het treinraampje om het bord op de plek van van de poolcirkel te fotograferen, stond ik te poseren bij de kreeftskeerkring in Namibië en keek ik op het beeldschermpje in een vliegtuig wanneer dat de evenaar passeerde. 

Wie niks heeft met denkbeeldige meridiaan-lijnen en er echt eentje wil zien gaat gewoon naar België. Daar ontdekte ik in de tuin van het klooster van Herkenrode, niet ver van Hasselt een metalen strip. Het volgt een meridiaanlijn: vijf graden, zes minuten en 36 boogseconden oosterlengte. Nee, inderdaad geen spectaculair rond getal. Maar je kunt er wel overeen wandelen. En: met haar 225 meter metaal is het de langste ononderbroken meridiaanlijn ter wereld. Wordt je daar niet blij van?