Strategisch gelegen

Een strategisch gelegen eiland. Fijn, als de geografie je met die titel verrijkt. Het straalt iets positiefs uit, een plek waar je moet zijn. Maar de werkelijkheid is vaak anders. Neem Bornholm, een Deens eiland in de Oostzee.  Strategisch gelegen tussen de territoria van vroegere en tegenwoordige grootmachten Duitsland, Rusland en Zweden. Grootmachten die allemaal belang hadden bij deze vooruitgeschoven post. En er om streden. Denemarken kwam als winnaar uit de strijd. Sinds de 17e eeuw mag dit land over het eiland heersen. 

Tegenwoordig is van die strijdtonelen op het eerste oog niets meer te merken. Vorige maand verscheen in de Volkskrant een artikel over het eiland met de treffende titel 'hipstereiland met de charme van een ouderwetse ansichtkaart'. Hier in het schilderachtige plaatsje Gudhjem aan de noordoost-zijde van Bornholm kan ik die omschrijving bevestigen. Ik zit bij cafe Norresan, een eindje voorbij de haven van het dorp. Buiten, aan een houten tafel in het late zonlicht. Hier vind je lekkere broodjes en cocktails. Het is duidelijk een plek voor kenners, er zijn alleen lokale gasten. Jong publiek. In een zomers-ontspannen sfeer komen ze aangewandeld, alle tijd voor een praatje met elkaar. De gekleurde houten huizen tegen de achtergrond maken het plaatje compleet. Een klein paradijs. 

De 40.000 inwoners van het eiland leven vooral van landbouw en toerisme. Die laatste sector groeit stevig. 
Maar ooit was Bornholm een armzalig eiland, dat economisch weinig voorstelde. Landbouw en visserij om te overleven. De Bornholmers moesten inventief zijn om een bestaan op te bouwen. Ze maakten daarbij goed gebruik van hun strategische ligging aan handelsroutes door de Oostzee. In 1744 kwam een Nederlands schip op weg van Amsterdam naar Tallin, de hoofdstad van Estland, in noodweer terecht. Het strandde op Bornholm. Aan boord was een lading Engelse klokken, die flink beschadigd was. De Nederlandse bemanning zocht op Bornholm contact met een aantal handwerkslieden (klokkenmakers waren er niet op het eiland) om de klokken te repareren. De broers Otto en Peter Arboe namen de klus op zich. Ze repareerden de uurwerken niet alleen, ze  bestudeerden ze ook grondig. Om later zelf als klokkenmaker aan de slag te gaan. Dit was het begin van een ware industrie op het eiland. De Bornholmer staartklok werd een begrip in de regio. Tot ver in de negentiende eeuw was het een bloeiende bedrijfstak op het eiland met 30 klokkenmakers en een produktie van 2000 stuks per jaar. Het Bornholmer Museum in de hoofdstad Ronne besteedt uitgebreid aandacht aan dit bijzondere hoofdstuk van de eilandgeschiedenis. Er staat een hele verzameling staartklokken, waaronder originele exemplaren die door Otto en Peter Arboe zijn gerepareerd. 

Al eerder in de geschiedenis raakten Bornholm en Nederland met elkaar verbonden. Letterlijk over zee. In de 17e eeuw vocht Cornelis Tromp (de zoon van Maarten) als opperbevelhebber van een gecombineerde Nederlands-Deense vloot in de buurt van Bornholm een zeeslag uit tegen Zweden. En aardig wat jongens van het eiland traden in dienst van de VOC om reizen naar het verre Azie te maken. Eentje, Christiaan van Bornholm maakte zelfs 13 reizen als militair en werkte zich op tot onderofficier. 

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog zou Bornholm opnieuw merken wat een strategische ligging betekent. Denemarken werd door de geallieerden bevrijd, op Bornholm na. Daar weigerde de Duitse bevelhebber zich over te geven aan de Russen. Hij had orders zijn overgave alleen aan een van de Westelijke geallieerden te doen. Hij verzocht de Engelsen iemand te sturen, al was het maar een enkele soldaat aan wie hij zich kon overgeven. Maar die reageerden niet. De Russen stelden een ultimatum. De bevolking van de hoofdstad Ronne werd gewaarschuwd weg te wezen. 
Op 7 en 8 mei 1945 voerden ze een luchtbombardement uit op het eiland. De hoofdstad Ronne werd in puin gelegd. Geen strategische doelen, alleen burgerwoningen, winkels, kantoren. In de muur van het gebouw van de Nordea bank in het centrum is een grote steen gemetseld van het vorige bankgebouw uit 1894. Veel meer was er niet van over. Zweden schoot te hulp met een schenking van honderden houten huizen. Die staan er nu nog. 

Om de feestvreugde in de rest van Denemarken niet te verpesten, werd het nieuws van het bombardement geheim gehouden. Dat ligt tot op de dag van vandaag gevoelig. Waar het moederland weer vrij was, werd Bornholm bezet door Russische troepen. Pas in 1946 bereikten de nieuwe bezetters een overeenkomst met de Deense regering over teruggave van het eiland. De Russen stelden als voorwaarde dat Denemarken de garantie gaf het eiland vrij te houden van buitenlandse troepen. De Denen hebben daar lange tijd angstvallig aan vastgehouden, ook toen zij lid van de NAVO waren geworden. 

Tijdens de Koude Oorlog merkte Bornholm opnieuw wat haar ligging betekende, op zo'n 100 kilometer van Polen, het grondgebied van het Warschau pact. Op 5 maart 1953, de dag dat Stalin overleed, ging een Poolse luchtmachtpiloot er vandoor met een voor die tijd hyper geavanceerde MiG-15 straaljager. Het was maar een paar minuten vliegen naar het Deense eiland. Hem was verteld dat de NAVO op Bornholm een grote luchtmachtbasis had. Nee dus, na een paar rondjes vliegen landde hij op het vliegveld van Ronne, niet meer dan een landingsstrip in het gras. Zijn overlopen werd voorpagina nieuws in de Westerse wereld. De NAVO partners waren dolblij met zijn machine, die ze na uitgebreid bestuderen netjes naar Polen terugstuurden. Bornholm lag ook dicht genoeg bij de DDR om een ontsnappingspoging naar te wagen. In 1979 slaagde Bernild Casper er in met een rubberboot de oversteek te maken.

De excentrische ligging van het eiland maakt ook de relatie met het moederland Denemarken bijzonder. Het eilanddialect heeft net zoveel weg van het Zweeds als van het Deens. Veel Zweden kunnen het Bornholms beter verstaan dan het standaard Deens en menig Deen heeft moeite met het Bornholms. Het eiland heeft een eigen vlag, al is het niet meer dan een officieuze uiting van de eigen identiteit. Er is wel zoiets als een onafhankelijkheidsbeweging op het eiland, maar die stelt politiek gezien weinig voor. Al voelen ze zich zeker geen standaard Deen, Bornholmers hebben het goed onder de Deense en Europese vlag. 

Bornholm is ook vandaag nog een strategisch gelegen eiland. Er gaan veerboten naar alle omliggende landen: Zweden, Duitsland, Polen en natuurlijk het eigen Denemarken. Ze brengen toeristen die komen genieten van de bossen en golvende korenvelden. Van oude havenstadjes met bontgekleurde vakwerkhuizen. Van de gemoedelijke, ontspannen sfeer. Eindelijk.