Join them

Tijdens de voorbereidingen voor mijn reis naar Oeganda trof ik een interessant boekje aan. ‘Handelingen der Gelukzalige neger martelaren van Oeganda’. Uitgegeven in 1923 door de zogenaamde Witte Paters in Boxtel Noord-Brabant. Het beschrijft in detail hoe een groep katholieke missionarissen die in 1886 ter dood werden veroordeeld door de koning van Buganda aan hun einde komen. Ze werden levend verbrand.

Mwanga was in die tijd de absolute heerser over een koninkrijk dat een groot deel van het huidige land Oeganda beslaat. Terwijl ik op reis het verhaal verder verken, begrijp ik steeds beter hoe tekenend deze gebeurtenissen zijn voor de politieke geschiedenis van dit Afrikaanse land.

Het koninkrijk Buganda ontstond zo’n 800 jaar geleden en groeide in de negentiende eeuw uit tot een machtig koninkrijk in Oost-Afrika.

Koning Mateesa, de vader van Mwanga, heerste in de eerste helft van die eeuw. Net als zijn voorouders streefde hij naar uitbreiding van zijn rijk en toegang tot belangrijke handelsroutes door Afrika. Hij legde contact met Arabieren uit Zanzibar en bekeerde zich tot de Islam.  

In 1862 ontmoette hij John Speke, de ontdekker van het Victoriameer.  Zo leerde hij over het machtige Britse rijk. De Britten leken hem een interessante partij om zaken mee te doen en om maar beter vrienden mee te zijn.

Op de heuvel Lubaga in de hoofdstad Kampala staat een grote katholieke kathedraal: de Saint Mary. Vandaag is er een trouwerij gaande. Mensen zijn chique gekleed voor de ceremonie. Dat zal 150 jaar geleden ook zo zijn geweest, al was de gelegenheid een heel andere. Destijds stond  hier het paleis van koning Mateesa. Een omheinde kring van kleine en grote hutten. In 1875 had hij hier een ontmoeting met een andere Britse ontdekkingsreiziger: Henry Morton Stanley.

Mateesa was een slimme man, die de macht en de behoefte van de Britten goed doorhad.

Stanley schrijft in zijn verslag: “Now, until I arrived at Mtesa's Court, the King delighted in the idea that he was a follower of Islam; but by one conversation I flatter myself that I have tumbled the newly-raised religious fabric to the ground, and if it were only followed by the arrival of a Christian mission here, the conversion of Mtesa and his Court to Christianity would, I think, be complete.

Het lijkt er eerder op dat Stanley toehapte in plaats van andersom. De ontdekkingsreiziger somde in zijn brieven een lijst op van cadeaus voor de koning en spullen voor de missie. Met de aantekening dat het geheel niet meer dan 5000 pond zou hoeven kosten. Een koopje om de koning in het christelijke kamp en Buganda in het Britse kamp te krijgen, moet hij gedacht hebben.

Want wie de geschiedenis van dit continent kent weet dat de Britten verwikkeld waren in de  scramble for Africa. Ze zouden uiteindelijk hun macht gaan uitoefenen over een lijn van noord naar zuid, van Kaapstad tot aan het Suez kanaal. Oeganda was daarin en strategische schakel.

Stanley hielp Mateesa een brief te richten aan koningin Victoria, waarin hij vroeg om missionarissen. Indirect bereikte de koning dat zijn rijk niet door de Britten werd veroverd maar de status van protectoraat verwierf. Met steun van de Britten werd zijn positie alleen maar sterker en kon hij zijn territorium nog verder uitbreiden. 

In de kathedraal vind je een schildering waarop de komst van de Britten met geschenken voor de koning is afgebeeld. En eentje met een groep missionarissen die heen worden gezonden onder goedkeurende blik van paus Leo XIII.

Mateesa werd een fervent katholiek. Toen rond 1880 zijn paleis door brand werd verwoest, schonk hij de heuvel Lubaga aan de Witte Paters die er later de mooie St. Mary kathedraal op bouwden.

Mateesa werd in 1884 opgevolgd door zijn zoon Mwanga. Mwanga was bepaald geen aartje naar zijn vaartje. Niks diplomatie en een handig spel van verdeel en heers. Deze koning was absoluut en resoluut. Wantrouwend en agressief. Meerdere pages uit zijn hofhouding waren onder goedkeuring van zijn vader koning Mateesa tot christen gedoopt. Maar Mwanga vertrouwde de invloed van de christenen niet. Zij stelden hun trouw aan God boven de trouw aan hem als koning. En vooral dat lag gevoelig. Want die trouw ging heel ver. Dat lees je in het doodsbericht van het hoofd van de pages aan het hof.

‘Carolus (ook Charles) Lwanga, hoofd van de pages aan het hof van kabake (=koning) Mwanga, hooggeacht door de koning en graag gezien bij zijn jongens; bezwoer de kabake een eind te maken aan zijn intieme omgang met jongens, wat hem op de doodstraf kwam te staan; langzaam levend verbrand te Namugongo, vijfentwintig jaar oud: † 3 juni 1886’.

50 christenen uit zijn hofhouding werden vermoord, door marteling, onthoofding of verbranding. Geschokt dor deze brute daden publiceerden de Witte Paters het relaas in een boekje.

Daarbij lieten ze niet na te beschrijven hoe het met de daders afliep. De beulen werden door ziekte en andere ellende getroffen. Mwanga kwam in opstand tegen de Britten, werd verslagen en verbannen naar de Seychellen vanwaar hij nooit levend terugkeerde.

Uiteindelijk werd zijn lichaam weer naar Oeganda gebracht en begraven waar alle koningen van Buganda liggen: de Kasubi tombes. De begraafplaats van de koninklijke familie van Buganda is tegenwoordig UNESCO werelderfgoed. Dat kan dan wel zo wezen, het is bepaald geen hotspot voor toeristen. Met uitzondering van schoolklassen die hier begrijpelijkerwijze worden rondgeleid is er geen bezoek. Zelfs mijn gids is een beetje verbaasd dat ik hier naartoe wil.

Als een Buganda koning sterft zegt men hier niet dat hij is overleden, maar dat hij is verdwenen. De grafkisten liggen in traditionele hutten. De grote hut waar Mateesa en Mwanga ‘in verdwenen’ is nog in restauratie na een grote brand en kan niet bezocht worden. Ik mag een kleinere hut betreden -eerst schoenen uit- waar achter een gordijn de graven van enkele prinsessen liggen.

Het koninkrijk Buganda heeft altijd een ingewikkelde sociale structuur gehad. Elk van de 52 verschillende clans binnen het koninkrijk had een specifieke taak. De clans worden geëerd met beelden langs de toegangsweg naar het koninklijk paleis. Ik spreek een man uit de clan van de waterbuffels. Het is hun traditionele taak om de koning te dragen. En dus moeten ze sterk zijn. Weliswaar wordt de koning tegenwoordig niet meer rondgedragen, maar de traditie binnen de clan vraagt dat je nog steeds sterk en gespierd bent. 

De zoon van Mwanga liet in 1922 een nieuw paleis bouwen, dat nog steeds een ceremoniële functie heeft. Maar het koninkrijk was niet bij iedereen geliefd. Het in 1962 onafhankelijk geworden land Oeganda -vijf maal zo groot is als Nederland en met twee maal zoveel inwoners- bestond uit veel meer gebieden dan het koninkrijk Buganda.

Er ontstond na de onafhankelijkheid een meningsverschil tussen de aanhangers van een sterk gecentraliseerde staat en zij die een meer decentraal model voorstonden. Die laatsten wilden het land organiseren langs de machtsstructuur van de koninkrijken en stammen binnen de landsgrenzen.

De centralisten wonnen. Premier Obote, die uit het noorden van Oeganda kwam van buiten Buganda,  trok in 1967 alle macht naar zich toe en schafte de koninkrijken af.

Dat zette natuurlijk kwaad bloed en creëerde de basis voor een militaire coup die in 1971 plaatsvond. Obote moest plaats maken voor een machthebber wiens naam we allemaal kennen: Idi Amin.

Vlakbij het paleis ligt een bunker waar Amin zijn tegenstanders in opsloot en martelde. Meedogenloos zoals Mwanga dat ook was. Ik ben niet voorbereid op een bezoek aan deze naargeestige plek en blijf er zo kort mogelijk. Ik heb de film ‘Last King of Schotland’ gezien en geen behoefte aan meer details over alle gruwelijkheden die zich hier afspeelden. Toch ben ik even stil in de bunker, uit eerbetoon aan alle slachtoffers van het zoveelste wrede regime. 

Net als Mwanga ging Amin te ver door oorlog te voeren tegen een te machtige tegenstander. Hij probeerde enkele gebieden op Tanzania te veroveren die in zijn visie bij Oeganda horen. Tanzania viel het land binnen en Amin werd afgezet.

Al bleef het na het tijdperk Amin nog onrustig in en rond Oeganda, de excessen verdwenen in ruil voor meer stabiliteit. De tijd van types als Mwanga en Amin lijkt voorgoed voorbij.  Issues blijven er genoeg. Recent nog werd een anti-homo wet ingevoerd die in onder andere Nederland heel verkeerd viel. Steun aan Oeganda werd prompt ingetrokken.

 

Op het internationale toneel kiest Oeganda nu voor een interessant en belangwekkend initiatief dat meer in de Mateesa stijl past: de vorming van een Oost-Afrikaanse federatie. Samen met zes andere landen: Burundi, Democratische Republiek Congo, Kenia, Rwanda, Tanzania en Zuid Soedan werkt Oeganda aan de vorming van een economische en politieke federale staat in Oost-Afrika. Dat proces gaat langzaam maar vordert wel. Het zal met bijna 2 miljoen vierkante kilometer en 150 miljoen bewoners tot de grotere landen op aarde gaan behoren.

Waar Mwanga en Amin regeerden uit angst en wantrouwen en daarom potentiële tegenstanders uit de weg ruimden of er mee in oorlog gingen, zoekt men nu in de stijl van Mateesa de samenwerking op. Want die koning had het goed door:  if you can’t beat them, join them.