Een IJslandse sage

Na drie maanden in oostelijke richting over de aardbol zijn we weer op het oude continent. Het is nacht, maar niet donker. Dit is IJsland, aan de rand van Europa.  Koud hier. Sneeuw op alle bergen, uit de kraan komt warm water dat naar zwavel ruikt.  Een land van oude verhalen. Tasman en Cook komen we hier niet tegen, maar het is nog niet gedaan met ontdekkingsreizigers en hun geografische vondsten. We zijn zojuist geland uit Amerika, een continent dat is ontdekt door een IJslander. 

Bjarni Herjólfsson, een Viking uit dit land, was de eerste Europeaan die Amerika zag. Zo gaat het verhaal althans. We praten over het jaar 986, een paar eeuwen voor Columbus zijn zeilavontuur had. Bjarni's vader Bardi was met zijn maat Erik de Rode op reis naar Groenland. Dat land was na IJsland de volgende plek waar Vikingen nieuwe kolonies stichtten.  Bjarni wilde zijn Pa bezoeken, maar raakte onderweg verzeild in een storm, die hem naar een onbekende kust blies. Mooi heuvelachtig, goed bewoonbaar land. Bjarni kwam voor zijn vader, niet voor nieuwe ontdekkingen. Hij ziet dat dit land niet Groenland is en vertrekt. Maar zijn verhalen over het verre westen maken indruk.

Tien jaar na de trip van Bjarni koopt de IJslander Leif Erikson, zoon van Erik de Rode  Bjarni's boot. Hij zeilt naar het westen, vindt Amerika en gaat ook aan land. Hij noemde het gebied Vinland, omdat er druiven groeiden en er meer natuurlijke rijkdommen te vinden waren. Goed geschikt voor annexatie en kolonisatie. Hij ontmoet voor het eerst Eskimo's en Indianen, die er heel anders uitzien dan Europeanen. Skraelingen noemt hij ze. Dat woord schijnt taalkundig verwant te zijn aan het Nederlandse woord 'schraal'.  Zo kun je het uiterste noorden van Amerika inderdaad noemen. Naar de nederzetting die hij stichtte is in de 20e eeuw druk gezocht. Zo'n vondst zou een kleine revolutie veroorzaken. Het lukte het Noorse echtpaar Ingstadt, ontdekkingsreizigers en archeologen, rond 1960. Op het noordelijkste punt van Newfoundland vonden zij de archeologische resten van een groepje van 8 gebouwen uit de tijd van Leif. Of de gevonden nederzetting ook daadwerkelijk die van Leif was, wordt door sommigen betwijfeld. Vinland: druiven die helemaal in het noorden van Newfoundland groeien? Tja. Maar niemand betwijfelt dat de vondst een Viking oord was. Zonder twijfel het bewijs dat er voor Columbus in Europese kringen al contact was met Amerika. Iets wat tot lang in de twintigste eeuw als een fabel werd afgedaan. En dus gaf de UNESCO het stempel werelderfgoed aan deze bijzondere  vondst. 

Dat er discussie was over het waarheidsgehalte van de ontdekking van Amerika door IJslandse Vikingen is te begrijpen. Het heeft alles te maken met de wijze van geschiedschrijving uit die tijd. Waar ontdekkingsreizigers als Columbus, Cook en Tasman nauwgezette reisverslagen bij hielden, die alles heel traceerbaar maken, ging dat in de Vikingtijd anders. Verhalen werden verteld en doorverteld. Precies zoals in de Stille Oceaan, waar de Polynesiërs de eerste ontdekkingsreizigers waren. Pas een paar honderd jaar na de tochten van Bjarni en Leif werden hun verhalen opgetekend. Ze zijn bekend gebleven als de Groenlandse sagen. Zo lang na de daadwerkelijke tochten lopen feiten en fictie in die sagen natuurlijk door elkaar. Daarom waren de archeologische vondsten in Newfoundland belangrijk bewijsmateriaal. 

Eyrarbakki is een lieflijk dorp van 600 inwoners met kleurrijke houten huizen uit het begin van de vorige eeuw. Lange tijd de belangrijkste havenplaats aan de zuidkust van IJsland. Hier is Bjarni ruim duizend jaar geleden vertrokken op zijn tocht naar Amerika. De heuvel waar zijn huis stond, aan de kust iets buiten het dorp, is bekend. Vreemd genoeg wordt er niet veel reclame gemaakt voor de plek waar de ontdekker van Amerika woonde. Het is goed zoeken naar het informatiebord een eindje van de weg. Maar de sfeer is hier magisch. Bijna nacht, de zon gaat onder, lange schaduwen over de verweerde heuvel, de wit besneeuwde top van de Hekla vulkaan op de achtergrond. 

In Eyrarbakki ontdek ik een grappig geografisch feit: Bjarni en andere ontdekkingsreizigers gingen naar het westen. Maar stel dat ze recht naar het zuiden waren gezeild, wat was dan het eerste land dat ze gezien zouden hebben? Ze zouden vooral heel lang helemaal geen land zien, maar liefst 15.000 kilometer lang niet. Pas aan de andere kant van de aardbol, bij Antartica zou de oceaan ophouden. Daar tussenin: niks, nergens om aan land te gaan. Net als ik vinden ze dat in Eyrarbakkki iets bijzonders. Een mooi display aan het begin van het dorp toont het verhaal van de lange lijn over de leegte van de oceaan. 

IJsland is vol mooie verhalen, ze passen bij dit serene noordelijke land. Maar dan: het aftreden van de premier vorige maand. Helemaal niet zo mooi. En helaas geen sage. We gaan terug naar 2008: ruim 100.000 Nederlandse spaarders bij het failliete Icesave leerden een andere kant van IJsland kennen. "I am saved" luidde de tekst van een persiflage op de spaarbank, na het besluit van de Nederlandse overheid gedupeerden te compenseren. De bankencrisis had in IJsland verstrekkende gevolgen. 3 belangrijke banken failliet, het land in een diepe recessie. Na een paar jaar bereikte IJsland een akkoord met Nederland en Engeland over de terugbetaling van 4 miljard euro schulden aan de spaarders bij Icesave. De IJslandse bevolking verwierp het voorstel massaal in een referendum. Begrijpelijk: de 300.000 inwoners van het land zouden voor het gigantische bedrag moeten opdraaien.

Premier Gunnlaugson was voorstander van de regeling. Recent werd duidelijker waarom. Uit de zogenaamde Panama Papers bleek dat hij en zijn vrouw in 2007, een jaar voor de Icesave crisis, een groot deel van hun vermogen in een brievenbus firma op de Maagdeneilanden hadden ondergebracht. Die firma had belangen in de drie banken die in 2008 failliet gingen. Gunnlaugson, verantwoordelijk voor de afwikkeling van de IJslandse bankencrisis, had van dit alles nooit iets gemeld. Daar moet je bij de IJslandse bevolking niet mee aankomen. Ze hadden de crisis van 2008 nog niet verwerkt. Na een massale demonstratie tegen de regering en een vruchteloze poging van de premier om nieuwe verkiezingen uit te schrijven, restte hem geen keus. Ruim een maand geleden besloot hij te doen wat de inwoners van zijn land wilden: opstappen. 

De mythe van het zuivere serene IJsland bestaat niet. Het is zeker een land van gewaagde verkenningen en kolonisaties, ver voor de tijd van de Europese ontdekkingsreizigers die wij zo goed kennen. Maar ook een land van machthebbers die worden gedreven door opportunisme en eigenbelang. Eigenlijk is die ex-premier een echte Viking. Die deden niet anders.