Astronomisch bedrag

Maar liefst vier procent van het jaarlijkse federale budget besteedde de Amerikaanse regering in de jaren zestig aan het ruimtevaartprogramma van de NASA. Een hoop geld om uit te reiken naar het heelal. Eenmaal die eerste stap op de maan gezet, werd de geldkraan al gauw een paar slagen dichtgedraaid. 
Toch was dit niet de eerste keer in de geschiedenis dat er een kapitaal werd gespendeerd om kennis van de sterren te vergaren. 
In de 16e eeuw was de Deense koning Frederick II een van de vele vorsten die bakken met geld uitgaf om zijn honger naar kennis over de hemellichamen te stillen. Dat liep op naar een heel procent van de totale uitgaven van het koninkrijk. 

Het resultaat van die uitgaven: nauwkeurig geregistreerde metingen van de loop der planeten en sterren. Uitgevoerd in een voor die tijd hypermodern observatorium. Om de resten daarvan te zien neem ik de veerboot uit de Zweedse stad Landskrona naar het eilandje Ven. Nu hoort het eilandje dat zeven keer in Schiermonnikoog past bij Zweden. Vijf eeuwen geleden waren de Denen hier en in de hele provincie Skane de baas. In die provincie werd de later beroemde astronoom Tycho Brahe geboren. Als lid van een adellijke familie kreeg hij al op jonge leeftijd een uitgebreide scholing in Kopenhagen en Leipzig. Hij legde zich toe op de sterrenkunde. De observatie die hem in een klap beroemd maakte was die van een supernova in 1572. Het zien van een ontplofte ster is een zeer zeldzame gebeurtenis. Tycho registreerde nauwkeurig de positie van het heldere object dat enkele weken aan de hemel stond. Met zijn publicatie over die ontdekking, onder de mooie titel 'Stella Nova', vestigde hij zijn naam als vooraanstaand astronoom.

Koning Frederick II trok zijn portemonnee en gaf Tycho het eiland Ven om daar een observatorium te bouwen. Brahe hield ervan de dingen groots aan te pakken. Hij bouwde er twee: Uraniborg en Stjerneborg. En natuurlijk moest hij wel een beetje comfortabel wonen bij zijn sterrenwacht. Dus werd Uraniborg een waar paleis, waar het comfortabel wonen was en met ruimte voor de ontvangst van hoogwaardigheidsbekleders, die er in de loop van de jaren in grote getale op bezoek kwamen. Voor het bouwen zelf werd zo'n beetje de complete eilandbevolking geronseld. 

Na een rustige overtocht van een half uur en een korte wandeling van een kwartier sta ik voor de ingang van een klein museum: Tycho Brahe Museet. Het is DE bezienswaardigheid van het kleine eiland. Er is veel moeite gedaan om het verhaal van Tycho en zijn observatorium te verbeelden met displays en een gedeeltelijke reconstructie van wat ooit een indrukwekkend complex was.

Eerlijk is eerlijk, er is weinig over van zijn bouwwerken. Maar de liefhebber kan de  fundamenten van Stjerneborg zien waarop hij zijn instrumenten opstelde. Onder de grond, waar de sextanten stevig en vrij van trillingen stonden. Belangrijk voor nauwkeurige waarnemingen, wat tot honderden jaren na zijn dood zijn handelsmerk bleef. Hij was een van de laatste astronomen die niet met optische instrumenten werkte, maar alles met het blote oog observeerde. Geholpen door grote meetinstrumenten om de posities van planeten en sterren te bepalen. Tycho's doel van al die metingen was om een wetenschappelijke basis te leggen onder de astrologie. Gefundeerde voorspellingen doen over aardse gebeurtenissen op basis van de stand van de sterren. Dat gaat onbegrensde mogelijkheden en macht opleveren moet de koning gedacht hebben bij elke donatie die richting het eiland ging.  

Uraniborg was een waar wetenschapscentrum. Er werkten meer dan 100 assistenten aan de waarnemingen. En aan scheikundige experimenten. Resultaten werden in boekvorm gepubliceerd, in Brahe's eigen drukkerij, ook een unicum in die tijd. Een van de assistenten was de Nederlandse Willem Bleau, vader van de later zo beroemd geworden cartograaf Johannes Bleau. 

Al op de middelbare school vond ik de afbeeldingen en plattegronden van Brahe's paleis en sterrenwacht indrukwekkend. Ze hebben iets magisch. Nu is er van Uraniborg niet veel meer over. Een stukje van de omwalling om het paleis en een kelder, waar je via een met onkruid overwoekerd trapje in kunt afdalen. De tuinen om het paleis, die volgens een strak geometrisch patroon waren aangelegd, zijn op basis van die mooie plattegronden gereconstrueerd. Hier werden planten en kruiden gekweekt voor Tycho's lab. 

Onze astronoom worstelde met de plaats van de aarde in het heelal. Draait al het spul volgens de toen gangbare opvatting om de aarde, of toch niet? Zijn theorie was een compromis: alle hemellichamen draaien om de zon en dat hele stelsel draait vervolgens om de aarde. De aarde als middelpunt stelde de kerk ook tevreden. Zijn leerling Johannes Kepler wist later met zijn nog steeds beroemde planetaire wetten te bewijzen wat Tycho's tijdgenoot Copernicus al beweerde: de aarde draait toch echt om de zon. 

Tycho Brahe schijnt bepaald geen bescheiden man te zijn geweest. Iedereen mocht zijn grootse werken komen zien. En ze kwamen ook. Het was nooit saai in Uraniborg. Wetenschappers, aristocraten, koningen; de banketten waren niet aan te slepen. Ook in gedrag toonde hij geen nederigheid: Onbeschoft tegen zijn assistenten, arrogant naar de koning. 

Terug in Landskrona stuit ik op een verhaal dat de extravagantie in Tycho's kringen illustreert. De astronoom beloofde de koning van Bohemen een rendier te zenden. Het gevangen dier werd wachtend op vervoer ondergebracht in het kasteel van Landskrona. Op een avond tijdens een van de vele banketten die ditmaal door Tycho's broer werd georganiseerd, kreeg het dier bij wijze van grap bier te drinken. Na enige tijd kon het beest niet meer op de poten staan en kukelde een trap af. Poten gebroken, geen redden meer aan. Ja, je reinste dierenmishandeling zeggen we nu. De koning van Bohemen kon fluiten naar het exotische dier uit het barre noorden. Pech gehad. Tycho zat er niet mee. Het was de koning van Bohemen maar. En hij, de meester-astronoom die de sterren las. 

De zoon van Frederick II, Christiaan IV was niet gecharmeerd van deze hooghartige man. Eenmaal op de troon liet hij Tycho weten dat hij zijn eiland mocht inleveren. Alle instrumenten werden ingepakt. Uiteindelijk belandde de astronoom met zijn gezin en personeel in Praag waar hij een nieuwe sponsor vond: de koning van Bohemen. Nota bene. 

Brahe bracht de rest van zijn leven werkend door in Praag tot hij in 1601 vrij plotseling op 54 jarige leeftijd overleed.  Rond zijn dood heeft lang een mysterie gepeeld. Er werd gespeculeerd dat Brahe was vergiftigd, wat gezien zijn karakter best had gekund. In 1990 voerde men een autopsie uit op zijn stoffelijk overschot dat lag begraven in Praag. Kwikvergiftiging leek de meest waarschijnlijke oorzaak. Dat paste ook goed in het plaatje van Tycho de alchemist. Ik vraag me af hoeveel van zijn assistenten op die manier het loodje hebben gelegd. 

Het museum, het glooiende landschap en de heerlijke rust maken van Ven tegenwoordig een populaire bestemming. Vooral als uitje voor Zweden uit de regio. Zo komt er veel geld in het laatje. Misschien is de spin off van die ene procent van het toenmalige koninkrijksbudget een paar honderd jaar later nog helemaal niet beroerd. Wetenschappelijk en economisch gezien. Ik ken een ruimtevaartorganisatie in Amerika die dat graag zal beamen.