Ontruimd

Jaren terug liep ik tijdens een wandeltocht door de zogenaamde Schokkerbuurt, een woonbuurt ten noorden van het centrum van Kampen. Hier streek in 1859 een groep inwoners van Schokland neer. Niet langer kon het kleine eiland in de Zuiderzee voorzien in hun levensonderhoud. Schokland was op dat moment de armste gemeente  van ons land. De 650 inwoners werden opgedragen het eiland te verlaten. Enkele reis. Wandel door het buurtje in Kampen en je kunt de heimwee nog voelen, met typische vissersparafanalia in de tuintjes en op de vensterbanken van de huizen. Het ingepolderde Schokland is nu een must-see met de status van UNESCO werelderfgoed. 

Ook hier in Schotland kennen ze het fenomeen van het geëvacueerde eiland. 65 kilometer ten westen van de Buiten-Hebriden ligt de archipel St Kilda. Niet omringd door polder, maar door de onmetelijke Atlantische oceaan. 

Eeuwenlang werd het hoofdeiland Hirta van de St Kilda archipel bewoond door een groep van steeds maximaal tweehonderd mensen. Tot ook hier het doek viel. Dat was in 1930, een eeuw nadat Schokland leeg was geveegd. Op dit Schotse eiland woonden toen nog maar 36 mensen. 

Ik heb geluk, de zee is kalm vandaag. Dat maakt de drie uur durende overtocht aangenaam. Een van de twee schippers zegt dat zelfs hij gisteren zeeziek was, zo beroerd was de overtocht. De Interceptor 55 scheert over de golven tot in de verte het eiland Hirta als een oprijzende rots zichtbaar wordt.  

De boot meert af in een kleine baai. Dichterbij kan ze niet komen. Het laatste stukje van de tocht wordt per rubberboot volbracht. 

Net als Schokland is de St. Kilda archipel tot werelderfgoed verklaard. Het enige dorp met de eenvoudige naam “The Village” ligt op het hoofdeiland Hirta. Het bestaat uit een gebogen rij stenen huisjes. Black houses noemen ze die. Een typisch Schots fenomeen: huisjes zonder schoorsteen, die langzaam zwart werden berookt door haardvuur. Sommige van de twintig in het rijtje zijn gerestaureerd, andere staan als vervallen ruïne. 

Achter het dorp begint de steile helling naar Mullach Mor, de een-na-hoogste top waar je een prachtig uitzicht hebt over rotsformaties. Dit eiland is duizenden jaren bewoond geweest door mensen. Je vraagt je af hoe ze konden leven, ver van alles in een bar en ruig klimaat. Maar dat lukte ze, op een unieke manier. Niet door te vissen in de zee, zoals je misschien zou denken. De zware deining van de golven maakte dat ondoenlijk. Het dieet bestond vooral uit zeevogels die ze vingen en eieren die ze raapten van de kliffen.

Voorraden voor de winter werden opgeslagen in zogenaamde Cleits: opslagruimtes in de vorm van een koepeltje gemaakt van een hoop stenen. Er staan er nog tientallen. 

  

Zo leefden deze mensen in een kleine gesloten gemeenschap ver van de fuzz van de buitenwereld. Maar die buitenwereld kwam uiteindelijk toch naar hen toe en bracht zoals we dat kennen uit de voormalige koloniën ziekten en een verstoring van de lokale economie.  

Voor elk van de black houses in The Village staat een bordje met de namen van de laatste familie die hier in 1930 woonde. Twee huisjes herbergden de familie MacQueen. Ik ga er naar binnen met een speciaal gevoel. Deze plek is verbonden met een plek die ik op een eerdere reis aandeed, de Australische stad Melbourne.

In 1852, ongeveer toen Schokland werd ontruimd en bijna een eeuw voor het eiland Hirta hetzelfde lot onderging, verlieten 36 bewoners (de helft van de totale bevolking van St Kilda) hun huis voorgoed. Zo’n grote uittocht van het eiland zal een grote schok zijn geweest in de kleine gemeenschap. De 36 waagden een grote oversteek: naar Australië om daar een nieuw bestaan op te bouwen. Het grootste deel van hen overleed tijdens de reis van drie maanden aan ziekten zoals de mazelen. Een van de overlevenden was Anne MacQueen. Anne ging werken als dienstmeisje in Collins Street, hartje Melbourne. Precies de straat waar ik destijds aan de hand van een 19e eeuwse foto naar op zoek ging. Mijn reizen naar die ene straat in de verre Australische stad en naar het dorpsstraatje op dit verlaten eiland zijn zo via Anne MacQueen vervlochten geraakt. En wie Melbourne kent, weet dat een van haar buitenwijken St. Kilda heet. Genoemd naar het schip ‘Lady of St Kilda’ dat hier in 1842 aanmeerde.

Na de emigratie naar Australië was het eiland Hirta eigenlijk niet meer leefbaar, met zo weinig inwoners en zoveel verstorende invloed van buitenaf. De laatste fase van het permanent bewoonde St Kilda was begonnen. Amper twee maanden na mijn bezoek aan Collins Street in Melbourne overleed in Schotland de laatste bewoner die geboren was op Hirta.

Terwijl ik doorwandel langs de huisjes van The Village valt me op dat St Kilda niet zo verlaten oogt als je misschien zou denken. Naast het kleine groepje dagjestoeristen, die overigens flink betalen voor hun bezoek, heeft het eiland nog meer tijdelijke bewoners: beheerders van de Schotse National Trust en biologen en archeologen die hier onderzoek  verrichten. Vandaag is het ‘helicopter day’. Tijdens de vier uur op het eiland zie ik drie maal een helicopter landen op het platform in de baai. Meer bedrijvigheid dan het eiland ooit heeft gekend. 

Maar vergeleken met het Nederlandse Schokland, waar je gewoon met je auto naar toe rijdt, is en voelt de St Kilda archipel echt ver weg en geïsoleerd. Heb je dat gevoel nog niet gekregen na je bezoek aan het hoofdeiland Hirta, dan doen de andere eilanden hun werk wel. Zoals het eiland Boreray. Deze stijle kale rots was ooit bewoond. Petje af voor de mensen die hier konden overleven. Voor de bewoners van het hoofdeiland Hirta die hier tijdelijk verbleven om vogels te vangen en eieren te rapen. Het waait flink, de boot deint in de golven. Boven me toornt de wand van een rotseiland uit. Nu alleen nog bewoond door Jan van Genten. Maar ook hun bestaan hier is onzeker geworden.

Die vogelkolonies zijn fors gedecimeerd nu de vogelgriep heeft toegeslagen. Net als de mensen op St Kilda zijn deze dieren  enorm vatbaar voor ziekten van buitenaf. En opnieuw zijn het mensen die deze ziekte naar de eilanden hebben gebracht. 

Schotse natuurorganisaties hebben daarom recent een oproep gedaan om niet langer mensen toe te laten op eilanden waar kolonies zeevogels leven. Waaronder die in de St Kilda archipel. Zou het zo ver komen dat na duizenden jaren bewoning en honderd jaar na de evacuatie de mens voorgoed uit deze archipel wordt verbannen? Dat zou pas een schok zijn.