De onbekende eerste

De grootste, de enige, de langste, de hoogste, de noordelijkste, de plek van dat ene moment in de geschiedenis. Veel plaatsen in de wereld ontlenen hun faam aan een uniek kenmerk in ligging of gebeurtenis in de tijd. Saint John, een kleine Canadese stad van nog geen 100.000 inwoners in de staat New Brunswick doet het andersom: het kent vele 'eersten', maar is er buiten Canada nauwelijks om bekend.

Het is uberhaupt geen bekende plek. Als je je al verdiept in deze regio moet je de stad om te beginnen niet verwarren met Saint John's; de op een paar honderd kilometer naar het noordoosten gelegen hoofdstad van de provincie Newfoundland and Labrador. En dat kan zomaar gebeuren. Ik ben bij toeval in Saint John door een fout bij het boeken van de vlucht naar het oosten van Canada. Het boekingsysteem kende Saint John's goed, maar Saint John niet. Ik ook niet. Tot ik ontdekte dat er een vlucht naar de onbekende en onbedoelde naamgenoot was geboekt. Soms brengt het lot je op onverwachte plaatsen. Ik vind het niet erg. 

De eerste stad die deel werd van Canada, stad die de eerste bank van Canada huisveste, de eerste openbare middelbare school, de eerste tabloid krant, het eerste museum in Canada en de eerste vakbond. Dat is Saint John, en dan hebben we de uitvinding van de eerste tijdbom ter wereld en de bouw van de eerste speeltuin in Canada nog niet genoemd. 

De twee nederzettingen waaruit Saint John ontstond hadden hun oorsprong in Acadië, deel van de kolonie Nieuw Frankrijk in het noordoosten van Noord-Amerika. Vanuit mijn hotelkamer aan de rand van het stadscentrum kijk ik neer op de restauratie werkzaamheden van het kleine houten fort La Tour, gebouwd in 1631. Erboven raast het verkeer voorbij over een spaghetti aan kruisende snelwegen. Een bizarre aanblik die de kleine houten bouwwerkjes nog fragieler doen lijken. La Tour was het hoofdkwartier van de kersverse gouverneur van Acadie, Charles La Tour. Frankrijk en Engeland bevochten elkaar continu in deze regio. Zelfs Nederland probeerde een rol te spelen: in 1674 veroverde commandant Jurriaen Aernoutsz het Franse fort Jemseg in het tegenwoordige New Brunswick en riep de kolonie Nieuw Holland uit. Het stelde allemaal niks voor, een jaar later had Frankrijk de boel weer in handen. Het gevecht tussen de Fransen en Engelsen hield echter aan: de oprukkende kolonisten uit Engeland, ver in de meerderheid, wonnen langzaam terrein. Wapenleveranties aan de Fransen uit de Nederlandse kolonie Nieuw Amsterdam (het tegenwoordige New York) en een offensieve immigratie politiek van Franse zijde hadden niet meer dan een vertragend effect op het onvermijdelijke: bij de vrede van Utrecht in 1713 ging het grootste deel van de Franse bezittingen in Acadië over naar de Britse kroon. Wat bleef was de Franse taal. New Brunswick is de enige provincie van Canada die officieel tweetalig is, weer zo'n 'enige'. 

Het verhaal van Saint John nam een vlucht tijdens de Amerikaanse revolutie. Niet iedereen in de kolonien was voorstander van een breuk met het moederland Engeland. Veel keuze was er niet: meedoen of wegwezen. Een grote groep koos voor dat laatste.  Moet je je voorstellen: een grote stroom van 14.000 Britse Amerikanen die trouw wilden blijven aan de Britse kroon, Loyalisten genaamd, ontvluchtten Massachusetts om zich hier, in de twee nederzettingen Parrtown en Carleton aan de Saint John rivier te vestigen. In 1785 werden beide nederzettingen samengevoegd tot de stad Saint John, die stadsrechten kreeg. Het waren de eerste stadsrechten die in Canada in wording werden toegekend.  Hoewel Saint John zeker niet de eerste nederzetting in Canada is, gaat het er wel prat op de eerste officiële Canadese stad te zijn. 

In Union Street vind je nog een van de weinige witte houten huizen uit die tijd, bekend als het 'Loyalist house' 
De rest van die mooie houten huizen is verloren gegaan bij een desastreuze stadsbrand in 1877. Dat jaartal staat in het geheugen van Saint John gegrift. En in de gevels van gebouwen die direct na de stadsbrand zijn verrezen. Niet meer van hout, maar van steen, zoals het stadsbestuur verordonneerde. Het resulteerde in een stadscentrum vol gebouwen in Victoriaanse stijl die tegenwoordig bijna zonder uitzondering een monumentale status hebben.

De brand verwoeste 1600 gebouwen, tweevijfde van de stad. Reken maar dat dat niet is vergeten. In het park Kings Square ligt een grote brok verwrongen metaal, restant van een ijzerhandel die door de brand met inventaris en al werd verwoest. Brandweerlieden worden hier als helden vereerd met een monument in het park en een brandweer museum vlakbij. 

Hout in het achterland en de zee voor de deur, die geografie maakte Saint John tot centrum van scheepsbouw en houtbewerking. Die economie werd verder opgestuwd door een grote stroom arbeidskrachten: immigranten uit Ierland die tijdens de grote hongersnood aldaar in het midden van de negentiende eeuw hun land ontvluchtten. Tot in het begin van onze eeuw was Irving Shipbuilding, de grootste scheepsbouwer in Canada, een van de grootste werkgevers in de stad. En nog steeds is de meerderheid van de inwoners nazaat van Ierse werknemers. 

Vanaf het havenfront in het stadscentrum zie je vlak uit de kust een klein eiland liggen. Partridge island, het onbekende broertje maar voorloper van het beroemde Ellis island bij New York. Partridge island, het eerste quarantaine station in Noord-Amerika, was de plek waar tienduizenden Ieren hun eerste stap op Canadese bodem zetten.

De tijd van arbeiders, industrie en eerste vakbonden is allang voorbij. In de afgelopen decennia is het hart van de stadseconomie verschoven naar de diensten- en ict-sector. En naar het toerisme. Jaarlijks komen hier een slordige anderhalf miljoen toeristen aan, onder andere met cruiseschepen. Je vraagt je misschien af wat al die lieden hier komen doen. Niet om Saint John te zien, met een beetje geluk kunnen ze nog net de naam van de 'port of call' onthouden. Komen ze dan voor een andere plek in de regio die een 'eerste', 'enige' of'grootste' heeft te bieden? Inderdaad, hoe kan het anders. Ze komen voor de nabijgelegen Bay of Fundy: een baai met het grootste getijdenverschil ter wereld.

Eerlijk is eerlijk: het is fascinerend een rivierbed te zien waar 's ochtends nog volop water door stroomt diezelfde middag als je terugkomt helemaal droog staat. Het peil is dan 16 meter gezakt. Blijf even staan kijken en je ziet ter plekke hoe de waterlijn zich terugtrekt als een langzaam leeglopend bad. Een zee die 12 uur lang de baai instroomt tot dat proces zich omkeert.  Er is dan 100 miljard ton water verplaatst, twee maal zoveel als de waterverplaatsing van alle rivieren ter wereld samen opgeteld.  De grootste verschillen, de hoogste snelheid. Dat breng je naar de Bay of Fundy. En naar Saint John.