Het verhaal van de walvis

Kort geleden verscheen er een bericht in de media dat Japan weer is begonnen met de jacht op walvissen. Officieel voor onderzoeksdoeleinden, maar iedereen weet dat de consumptie van walvisvlees de echte reden is. Wij kunnen moeilijk begrijpen dat er op dit zeldzame dier nog wordt gejaagd. Maar zij kunnen moeilijk afscheid nemen van een eeuwenoude traditie die diep verweven is in de Japanse cultuur. Net zoals stierenvechten in Spanje en Zwarte Piet in Nederland. Lange tijd was de walvisvaart veel meer dan folkore, het was een ware industrie waar goed geld mee werd verdiend. 

In het Rijksmuseum is een kleine afdeling met voorwerpen uit de Nederlandse koloniale tijd. Een van de minder bekende episodes uit die tijd vind je in een kleine vitrine met wollen motsen. Smerenburg, een vestiging van walvisjagers op Spitsbergen. Acht jaar gelegen zag ik in het Svalbard museum in Longyearbyen, het grootste dorp op Spitsbergen, een uitgebreide tentoonstelling van artefacten uit Smerenburg. Naast wollen mutsen lagen er ook wollen kousen, een broek, speerpunten en messen. Een bezoek aan de restanten van de nederzetting zelf zat er voor mij niet in, het lag te afgelegen om er te gaan kijken. 

Maar vandaag ben ik dan eindelijk op een plek waar honderden jaren terug walvisvaarders verbleven voor de jacht op deze majestueuze dieren. Geen Nederlandse nederzetting, maar eentje waar Basken, ook zo'n befaamd zeevaardervolk, in de zestiende eeuw hun jachtgronden hadden. Saddle Island, aan de oostkust van Labrador, hoog in Canada. Het landschap oogt hier subarctisch: ruige, karig begroeide rotsen, brokkelige baaien met tegen de hellingen verspreid liggend een kleurrijk pallet van houten huizen. De vlag van Labrador, een witte, groene en  blauwe baan en een groene tak weerspiegelt de typische kleuren van hier: sneeuw, water en land.

Vanuit het visitor center op het vasteland kun je voor twee dollar met een kleine boot naar Saddle Island varen.
Aan het roer staat een stoere zeebonk in rubber laarzen en een overall. Net als bijna elke arbeidskracht hier is hij ingehuurd voor het zomerseizoen. De winters zijn te streng om veel te kunnen ondernemen. 

De overtocht is zo gedaan, na tien minuten stap ik aan land. De naam Saddle Island snap je als je de vorm van het eilandje ziet: twee heuveltjes met een laag gelegen gedeelte in het midden: net een zadel. Minstens zo interessant is de naam van de baai waar het eilandje in ligt: Red Bay. De kleur rood komt niet van het zand in deze baai maar van scherven rode terracotta die hier in grote hoeveelheden worden gevonden: resten van dakpannen. Ik zie er aardig wat liggen op de kiezelige strandjes van het eiland. Pas een jaar of 40 geleden werd een goede verklaring gevonden voor dat rode spul in de baai. Het antwoord kwam van een historicus die archieven in Spanje had nageplozen. Hier lag ooit de grootste Baskische nederzetting van walvisvaarders. 

Al direct nadat de eerste ontdekkingsreizigers aan het eind van de vijftiende eeuw deze kust en haar rijkdom aan (wal)vis hadden gevonden lonkten zeevaarders naar de grote winsten die de walvisvaart kon opleveren. Olie uit de blubber van walvis was zeer geschikt als lampolie, een product waar veel vraag naar was in Europa. Uit allerlei zeevarende landen, ook Nederland, zeilde men op de kusten van Labrador om op walvissen te jagen. Maar de Basken spanden de kroon. Elk seizoen kwamen 15 schepen met in het totaal 600 man naar Saddle Island. 

Een gids van Canadian Parks wandelt met ons groepje van tien mensen een ronde over het eilandje. Er is veel te vertellen. Door jaren van archeologisch onderzoek weet men nu veel over de nederzetting: waar de traankokerijen stonden, de werkplaatsen van kuipers die houten tonnen maakten, een haventje waar de blubber aan land werd gebracht en de fundamenten van wat een kerkje moet zijn geweest. Deze historische plek is zo uniek dat het is toegevoegd aan de werelderfgoedlijst van de UNESCO. 

Je kunt stellen dat op dit eiland de eerste industrie op het Amerikaanse continent ontstond. Het was een gevaarlijke, maar lucratieve business. Een volle boot met 1000 tonnen walvisolie kon naar huidige maatstaven 8 tot 14 miljoen euro opbrengen. Het dagelijks leven hier was hard. De mannen namen een eigen voedselvooraad van huis mee, zoals brood, wijn, en ham. Ter plekke was niet veel voedsel te krijgen. De jongens vingen vogels, plukten bessen en aten natuurlijk walvisvlees. Nog steeds zijn verse spullen schaars op Labrador. Vis is er natuurlijk wel, maar in winkels vind je haast alleen ingeblikt en ingevroren voedsel. Onze gids vertelt dat hij zelf wel wat verbouwd. Aardappelen, kool en wortels: zaken die nog wel willen groeien in dit extreme klimaat. Heel wat zeelieden in die tijd lieten het leven door verdrinking, ziekte en ontberingen. Op Saddle eiland zijn 140 graven van zeelieden gevonden. En in de baai een in noodweer gezonken schip compleet met 1000 vaten olie. 

Bijzonder is dat de Basken in contact kwamen met de lokale bevolking, de Innu, die ook op Saddle Island te vinden waren. Misschien werkten de Europese en inheemse groepen wel samen. De Innu waren al duizenden jaren langs deze kust te vinden. Een eindje verderop, in L'Anse Amour is een graf van een Innu jongen gevonden dat maar liefst 7500 jaar oud is. Het oudst gevonden graf op het Noordamerikaanse continent. 

Na een halve eeuw hadden de Basken 25.000 walvissen gedood en verwerkt. Dat was te merken, want het aantal gevangen dieren liep snel terug. Begin 1600 was het voorbij op deze kusten en verplaatste de walvisvaart zich naar Spitsbergen, waar tegen die tijd ook ons land zich stevig in mengde. 

Het visitors centre in Red Bay heeft een mooie tentoonstelling over de Baskische walvisvaart. Delen van het ruim van een schip is nagebouwd. Je ziet vitrines vol spullen die zijn opgegraven. En ja, daar zijn ze: de mutsen, sokken en schoenen, zoals je ze ook op Spitsbergen en in ons eigen Rijksmuseum ziet. 
Iets verderop in het gemeentehuis van Red bay is in een zaaltje een compleet walvisskelet gereconstrueerd. Aan walvisbotten geen gebrek: na verwerking van een dier smeten de Baskische vissers ze terug in de baai. 

De walvisvaart voor de kusten van Labrador en Newfoundland leefde sterk op in de negentiende eeuw, toen door mechanisatie de verwerking van blubber de schaal van een moderne industrie kreeg. Tot de populatie zo uitgedund raakte dat in 1916 Canada de eerste stop op de vangst van walvissen afkondigde. In 1972 volgde een compleet moratorium op de vangst, niet lang daarna gevolgd door een internationaal verdrag dat de jacht op de walvis verbood. Alleen Noorwegen, IJsland en Japan deden niet mee. 

De visserij is nog steeds een belangrijke economische  sector in Labrador, naast mijnbouw en oliewinning. Het gaat nu om kabeljauw, dat in elk restaurant als basisgerecht op het menu staat en om haring. Op de radio volg ik een uitzending van de nationale zender CBC over de vraag waarom visquota voor kabeljauw recent zijn verhoogd terwijl de populatie door visserij lijkt te zijn gekrompen. De overheid laveert met haar beleid op de dunne scheidslijn tussen economische en ecologische belangen. Die uiteindelijk hand in hand gaan, erkent iedereen. 30 jaar geleden stortte de kabeljauwvisserij door overbevissing volledig in, met een grote werkloosheid tot gevolg. Men weet dus wat er op het spel staat.

De visserijsector is alom aanwezig hier. In de veerhaven van Blanc Sablon, waar de veerboot naar Newfoundland vertrekt, staan mannen verse haring in containers te scheppen. Even later gaat een vrachtwagen vol viscontainers de boot op.
De veerboot brengt ook andere verdiensten: toeristen. De provincie Newfoundland en Labrador ontvangt er jaarljks meer dan een half miljoen. De plaats Red Bay, die maar een paar honderd inwoners heeft, ziet er door haar UNESCO site alleen al 17.000 per jaar. De dames die in deze plaats het Whaler station runnen, een restaurant annex winkel en feestzaal doen goede zaken. De vier huisjes die ze verhuren zijn een half jaar van tevoren volgeboekt.

Aan de westkant van Red Bay gaat het Tracy Hill trail, een plankenpad van anderhalve kilometer lang omhoog de heuvel op. Boven heb je een prachtig uitzicht over de baai met in het midden Saddle Island. Ik zie voor me hoe zeilschepen uit San Sebastian hier ooit afmeerden. Ik stel me voor hoe de wind de geur en geluiden van de bedrijvigheid op het eiland meevoert. De rokende traankokerijen, het hamergeklop van kuipers, het geschreeuw van orders. 

Dat heeft UNESCO bereikt op veel plaatsen waar een industrie teloor is gegaan: het verhaal erover is een nieuwe industrie geworden. Een totaal andere. De ontberingen, de rook en het lawaai zijn vervangen door comfort, zuivere lucht en stilte.