Op drift

Wie ooit een aardbeving heeft meegemaakt weet dat je de uitdrukking 'vaste grond onder je voeten' het best alleen in overdrachtelijke zin kunt bezigen. Lang dachten mensen dat de aarde een harde stenen bol is met continenten die muurvast op hun plek liggen. Op de middelbare school raakte ik gefascineerd door de theorie van meneer Alfred Wegener: 250 miljoen jaar geleden was er het supercontinent Pangea dat langzaam in puzzelstukjes uiteen is gebroken: onze huidige werelddelen. Het is niet moeilijk om je dat voor te stellen. Kijk op de wereldbol maar eens maar Afrika en Zuid-Amerika: die passen mooi in elkaar. 

Het buitenste deel van de aarde, de lithosfeer, bestaat uit een aantal platen waar de continenten en oceanen op liggen. Die zogenoemde tektonische platen groeien aan de randen, door gestold magma uit het binnenste van de aarde. Daardoor zijn ze zijn continu in beweging. Ze botsen tegen elkaar en creeren zo bergketens of bewegen uit elkaar en maken diepen troggen. Dat geduw en getrek veroorzaakt allerlei natuurgeweld zoals aardbevingen en vulkanisme. De aarde is een ei waarvan de schaal vol barsten zit. Met dat beeld voor ogen kon ik ooit mijn vijfjarige dochter goed uitleggen wat continentale platen zijn. 

Het hart van de tektonische plaat van het Noordamerikaanse continent ligt op de plek van Newfoundland. Hier hebben in de loop van de tijd tenminste vijf botsingen met andere platen plaatsgevonden. Het nationale park Gros Morne aan de westkant van Newfoundland is een ideaal gebied om zelf te zien wat het geschuif en getrek tussen continenten voor ongelofelijke natuurkrachten losmaakt. Het park, zo groot dat de provincie Utrecht er bijna anderhalf keer in past, is er beroemd om geworden. De ruim een miljard jaar geleden opgestuwde en daarna door de elementen bewerkte bergketen is vol van impossante landschappen. Het is een van de zeldzame plekken op aarde waar het fenomeen van continentverschuiving is te zien door de rotsformaties die aan het oppervlak zijn gekomen. Je kunt het van dichtbij bekijken, erop lopen en het aanraken.

We varen een diep fjord in tussen rotswanden die 600 meter omhoog rijzen. Het Western Brook Pond is een van de topattracties van het park. In het zomerseizoen neemt elk uur een van de twee rondvaartboten zo'n 70 passagiers op toer. Hier hebben gletschers diepe dalen uitgesleten, die aan de zeezijde door verzanding zijn afgesloten van de oceaan. In die dalen is een uniek ecosysteem ontstaan, arm aan nutrienten, waardoor er eigenlijk geen enkel leven in het water te vinden is. 

Een stuk zuidelijker in het park, op het plateau van de Tablelands, zijn juist tal van sporen van leven te vinden. Al zou je dat op het oog niet zeggen. Het lijkt wel of ik op het oppervlak van Mars loop. Een bar en kaal landschap van gelige rotsblokken en keien tot aan de horizon. Met hier en daar een dun laagje gras. Dit is een van de weinige plekken op aarde waar de aardmantel zelf aan het oppervlak is gekomen. De aardmantel is de schil om onze planeet die direct onder de aardkorst ligt. Ze ligt normaal gesproken op enkele tientallen kilometers diepte. Maar hier dus aan het oppervlak. En ik sta erop. Een half miljard jaar geleden was het de bodem van een diepe oceaan. Ze vinden hier fossielen van een paar honderd miljoen jaar oud, nog voor het tijdperk van de dinosaurusen. Het zijn Trilobieten, die er uit zien als pissebedden van een centimer over 20 groot.  Het bezoekerscentrum, dat een uitstekend informatiepunt is voor wie de essentie van de continentverschuiving wil snappen, heeft een paar mooie exemplaren. 

Gros Morne is de plek waar de bewijsvoering voor de drift der continenten is geleverd. Die bewijslast lag hier als het ware voor het oprapen. Als je er maar met een goed geologisch oog naar keek. Wie dat juist niet deed was de bekende schrijver WF Hermans. Kenners van zijn werk weten dat hij fysisch geograaf was. Hermans was in 1948 op Newfoundland om wat bij te verdienen als assistent-houtcontroleur voor Nederlandse papierfabrieken. In een biografie over Hermans spreekt auteur Willem Ottospeer zijn verbazing uit: de schrijver liet een kans voor het oprapen liggen. Hij hoefde maar de baai over te steken om de bewijslast voor Wegener's theorie in Gros Morne direct te herkennen. Maar Hermans nam niet eens de moeite om Gros Morne te bezoeken. Hij was schrijver en niet meer bezig met geografie of geologie. En zo ging die eer aan hem voorbij ten gunste van andere wetenschappers. Een van hen is Canadees, de geofysicus John Tuzo Wilson. Hij zou, ondere andere door zijn onderzoek in Gros Morne, bekend worden als de professor van de platentektoniek.  

Je hoeft je niet tot het grote nationale park te beperken om extreme natuurverschijnslelen te zien op Newfoundland. Wil je restanten zien van nog oudere levensvormen dan de Trilobieten, ga dan naar Flower's Cove, een paar uur rijden ten noorden van Gros Morne. Hier vind je Thrombolieten. Klinkt als, maar ziet er heel anders uit. Op het oog lijken het rotsen met de vorm van een bloemkool in de branding van de oceaan. Ze zijn gevormd door de afzetting van micro-organisamen in de loop van honderden miljoenen jaren. Tot 600 miljoen jaar geleden waren deze primitieve organismen de enige levensvorm op aarde. Ik leg mijn hand op zo'n Thromboliet. Het restant van de oudste levensvorm op onze planeet onder mijn vingers. En het is behalve hier in Flower's Cove op maar een andere plek in de wereld te zien, ergens aan de westkust van Australie.

Ondertussen niet vergeten om de horizon af te speuren. Iceberg-alley heet het hier in het begin van het zomerseizoen. Grote stukken ijs die in het arctische gebied zijn afgebroken drijven aan je oog voorbij. Als mini-continenten, maar dan een stuk sneller. Op het dek van de veerboot tussen Labrador en Newfoundland zie ik hoe we aan een fors exemplaar voorbij varen. Voor de liefhebber: het Engelse woord iceberg komt van het Nederlandse woord ijsberg, die we overigens in ons land nooit zien. Maar ook hier in Newfoundland gaat het die kant op. Elk jaar zijn er minder exemplaren te zien. Ja, het gevolg van klimaatverandering. 

Het zien van al dat geklei en gebeeldhouw dat de processen op Moeder Aarde al miljarden jaren teweeg brengt relativeert de dramatiek rond het veranderende klimaat enigszins. Een graadje meer? De continenten zullen er niet minder om schuiven. Bergketens zullen zich blijven vormen en weer afbrokkelen. Maar wat heb je aan die relativering?  Veel sneller dan de drift der continenten zal de drift van de mensheid over die continenten zijn, op zoek naar een leefbare plek. Want we weten het: Moeder Aarde redt zich wel zonder ons, maar wij voorlopig nog niet zonder haar.