The meeting of worlds

Er was een tijd dat er geen mens op aarde te vinden was. Je zult begrijpen, dat dat alweer even geleden is. 200.000 jaar terug (sommige wetenschappers tellen daar nog 100.000 jaar bij op), liepen in Oost-Afrika de eerste moderne mensen rond. Vervolgens begon onze soort te migreren over de planeet. Via het Midden-Oosten linksaf richting Europa en rechtsaf naar Azië. Een tocht over de toen nog door een landmassa gesloten Beringstraat bracht ze 18.000 jaar geleden op het Amerikaanse continent. De mens had bijna de hele aarde omcirkeld. De grote Atlantische oceaan maakte contact tussen de soortgenoten aan beide zijden van de plas onmogelijk. Tot er rond het jaar 1000 na Christus eindelijk contact werd gemaakt tussen Europeanen en Amerikanen. Noorman meets indiaan. 

Drie jaar geleden hoorde ik op IJsland het verhaal van Bjarni Herjolfsson, de eerste man die Amerika ontdekte. Ik schreef een blog over zijn avontuur. Ik stond op de plek aan de zuidkust van IJsland waar hij woonde. Dat niet Columbus, maar een tot dan toe onbekende Noorman Amerika had ontdekt, zette de toen gangbare chronologie der gebeurtenissen op zijn kop. En nu, al die tijd later, sta ik waar Noormannen die eerste nederzetting op het Amerikaanse continent stichtten: Anse aux Meadows, op de meest noordelijke punt van Newfoundland. 

Het is een mistige, koude zomerdag. Zoals zo vaak hier. Vanaf het hoge platform bij het bezoekerscentrum heb je een mooi uitzicht over de baai waar de Noormannen aan kwamen zeilen. Uit het relief in het landschap is goed op te maken waar de oorspronkelijke nederzetting lag. Kom je dichterbij dan zie je in het gras de contouren van wat fundamenten zijn geweest van gebouwen. Kleine informatiebordjes vertellen je wat hier ooit was: een lang woongebouw, een smederij, een verblijf van slaven. Vlakbij is een aantal gebouwen nagebouwd, met binnenin acteurs in kleding van Vikingen die het leven van destijds naspelen. Het geeft een levendig beeld van het bestaan op deze plek bijna duizend jaar geleden. Toen was het hier warmer dan nu, en konden de kolonisten leven van de jacht, het verzamelen van vruchten en verbouwen van groenten. De winters waren echter koud, het bestaan in dat seizoen hard. Na tien jaar werd de nederzetting weer verlaten. Vermoedelijk gebeurde dat niet alleen vanwege het weer. De IJslandse sagen uit die tijd vertellen over contacten met de lokale Indianenstam, de Innu. Die contacten waren aanvankelijk vriendschappelijk, maar veroorzaakten later toch spanningen, misschien om het schaarse voedsel. 

Aan het contact tussen deze twee volken zat een bijzondere dimensie, ter plekke vertolkt door een bronzen sculptuur van de beeldhouwers Luben Boykov en Richard Brixel. 'The meeting of two worlds' beeldt twee volken uit die elkaar tegenkomen maar net niet raken. Het is een omstuimige ontmoeting met scherpe kantjes. Voor de kunstenaars is Anse aux Meadows de plek waar de migrerende mensheid voor het eerst de aarde helemaal was rondgegaan. En de hoop dat uit nadering ook toenadering kan volgen. 

In de Canadese eiland-provincie Newfoundland is die hoop aardig uitgekomen, al heeft aan de ontmoetingen tussen volken, religies en staten in deze regio lang dat scherpe randje gezeten. Laten we eens kijken. 

In de 17e eeuw rivaliseerden verschillende Europese landen om de hegonomie in deze visrijke wateren. Ook Nederland deed daar aan mee, vooral door de Engelsen zoveel mogelijk te dwarsbomen. Een eeuw later concentreerde de machtstrijd zich hier vooral rond Frankrijk en Engeland. Die strijd werd beslecht in het voordeel van de Engelsen, die Newfoundland officieel in bezit kregen. Als troostprijs hield Frankrijk wat eilandjes voor de zuidkust: Saint Pierre en Miquelon: ze zijn nog steeds Frans grondgebied.

Niet lang daarna kwamen de voornamelijk protestante Engelsen in conflict met een nieuwe groep immigranten: katholieke Ieren die in grote aantallen de hongersnood in hun land ontvluchtten. Newfoundland was tijden het Noord-Ierland overzee. In de jaren 1840 wist bisschop Michael Fleming de rivaliserende groepen over te halen hun geschillen bij te leggen met een symbolische daad: een gezamenlijke vlag voeren. De kleur groen van de Ieren, de kleur roze van de Engelsen met in het midden een witte baan van de Schotten werd een officieuze vlag van Newfoundland. Deze tricolore, die op veel plaatsen nog steeds vrolijk wappert naast de officiele vlag, is een soort cult symbool van de eilandse eigenzinnigheid geworden. 

De 19e eeuw begon met een bewogen periode rond de Amerikaanse onafhankelijkheid. Een stroom zogenaamde Loyalisten, zij die trouw bleven aan de Britse kroon, kwamen uit de Amerikaanse koloniën naar de huidige oostelijke provincies van Canada. Die dreigden verwikkeld te raken in een oorlog tussen moederland Engeland en Amerika. De koloniën in Canada bleven afzijdig, rekenend op de steun van Engeland als de boel uit de hand zou lopen. Aan die vanzelfsprekende verwachting kwam echter geleidelijk een einde.  In het moederland deed zich een ingrijpende politieke koersverandering voor. Het nam in het gedachtengoed van het Mercantilisme meer economische en politieke afstand tot haar koloniën. De koloniën in Canada hadden eigenlijk alleen elkaar nog om op te leunen. In 1864 werd dat besef omgezet in een verdrag: de eerste stap tot de vorming van een Canadese confederatie.

Het welvarende Newfoundland, dat een rechtstreekse kolonie van Engeland was geworden, wees meerdere keren het verzoek van Canada tot aansluiting bij de nieuwe confederatie af. Dat begon een beetje te veranderen toen het na een economische crisis in de jaren dertig tijdelijk onder curatele van Engeland en Canada werd gesteld. Belangrijker waren de ontwikkelingen tijdens de Tweede Wereldoorlog. De Verenigde Staten hadden meerdere militaire bases in dit noordelijk deel van de Atlantische kust. Daarmee nam hun invloed in de regio toe. Dat voelde in Canada en Engeland niet lekker. Stel je voor dat Newfoundland op het idee zou komen deel uit te willen maken van de VS. Na de oorlog werd een referendum uitgeschreven waarin de Newfoundlanders voor of tegen aansluiting bij Canada konden stemmen. De meningen waren verdeeld. De Canadese federale overheid stelde gezinnen een financiële toelage in het vooruitzicht. Dat hielp. Een krappe meerderheid van de Newfoundlanders besloot uiteindelijk in 1949 om zich (samen met Labrador) als tiende provincie aan te sluiten bij Canada. 

Waren de golven van immigratie uit Europa tot stilstand gekomen, stond er een nieuwe immigratiegolf voor de deur: een binnenlandse, of beter gezegd: een binnen-eilandse. Door de industrialisatie van de visserijsector nam in Newfoundland in de 20e eeuw de behoefte aan arbeidskrachten af. Honderden kleine vissersdorpjes liepen langzaam leeg. De kosten om nutsvoorzieningen, scholen en openbaar vervoer in deze afgelegen plaatsen op peil te houden rezen de pan uit. De provinciale overheid begon met een programma van hervestiging van haar inwoners uit afgelegen dorpen. Wie vrijwillig vertrok, kreeg een vergoeding. Een ware volksverhuizing kwam op gang, tienduizenden Newfoundlanders verhuisden naar aangewezen groeikernen. 
Aan de westkust van Newfoundland ligt zo'n kern. Port au Choix, nu de visserijhoofdstad van die streek. Het inwoneraantal, overigens slechts duizend, is verviervoudigd sinds het 'resettlement program'. Het plaatsje heeft een vissersvloot, een fabriek waar garnalen wordt verwerkt, vele voorzieningen en zelfs een vliegveld. In liedjes en gedichten wordt het verlaten van huis en haard in weemoedige klanken en teksten nog steeds herdacht. Collectieve ontheemdheid schept een band. Het is een van de factoren die na eeuwen van migratiegolven de Newfoundland-identiteit maakte. 

Daarmee was het verhaal niet ten einde. Canada was zoals je nu begrijpt alles behalve een land dat zich vormde uit een historisch of cultureel gevoel van eenheid. De Confederatie was, zoals H.V. Nelles omschrijft in 'A little history of Canada': "more in the nature of a business arrangement between the elites than a popular accord". Het duurde lang voordat er zoiets als een natie begon te ontstaan. 
De 20e eeuw was een tijd van nieuwe spanningen: tussen de provincies en de federale staat. Meestal ging het over economische aangelegenheden. Het nationale moratorium op de kabeljauwvangst, dat Newfoundland hard trof, was er zo een. Of gedoe over de revenuen van de oliewinning, die doet denken aan de discussies over het Gronings gas. Het conflict liep zo hoog op dat in 2004 de Canadsese vlag van alle provinciale overheidsgebouwen in Newfoundland werd gehaald. Er kwam uiteindelijk een deal: 100% van de verdiensten aan de oliewinning in dit gebied zou in Newfoundland blijven. Het gaf de regionale identiteit opnieuw een zogezegde 'boost'.

Ik lees een statistisch rapport met veelzeggende sociografische gegevens uit 2017: maar liefst 90% van de Newfoundlanders is in deze provincie geboren, tweederde voelt zich sterk verbonden met hun provincie en 90-100% met het eigen dorp of de stad waar ze wonen. Alle migratie-perikelen uit het verleden ten spijt: hier is hun thuis. Dat zal de kunstenaars van de bronzen sculptuur in Anse aux Meadows goed doen.

Ik vraag aan Dennis, de blanke, Iers lijkende gepensioneerde vuurtorenwachter die in het zomerseizoen het beheer van een aantal vakantiehuisjes op zich neemt naar zijn roots. Hij kijkt me glimlachend aan. "Geen idee, ik weet alleen dat mijn overgrootmoeder een volbloed Innuit was". Hij vindt het niet belangrijk wat zijn afkomst is. Hij is hier op het eiland geboren en getogen, dat zegt hem genoeg. Hij pakt zijn gitaar en speelt een authentiek Newfoundlands folknummer: 'Music and friends'. Wat je ook gebeurt: muziek en vrienden houden je op de been. Daar gaat het om. Dennis is van nergens, nergens anders dan Newfoundland.