Groene grens

Al op de middelbare school lokte mij het avontuur naar onbekende oorden. Ik koos niet voor Parijs of Londen als bestemming van de buitenland excursie, maar voor Berlijn. Zo kwamen de allereerste stempels in mijn allereerste paspoort: die van de DDR. In datzelfde paspoort zie ik nog meer stempels van landen die niet meer bestaan: Tsjechoslowakije en Joegoslavië. De DDR ging op in het herenigd Duitsland, de andere twee vielen uiteen. Joegoslavië zelfs in zeven afzonderlijke nationale staten. 

Landen achter het IJzeren Gordijn. Douaniers van de Oostduitse Volkspolizei zetten destijds twee stappen in onze touringcar. Nadat ze de sigaretten rokende bende van uitgelaten jongeren en de playboy-posters aan de ramen van de bus hadden aanschouwd, draaiden ze om. Rustig lieten ze ons een uurtje wachten in het licht van de felle zoeklichten bij grensovergang Marienborn. Een statement was gemaakt. Voor het eerst ervaarde ik wat het begrip grens precies inhoudt: niet zomaar een scheidingslijn tussen twee landen waar je je paspoort laat zien en geld wisselt. Dit was een grens die mensen buiten sluit. Nee erger nog, een grens die mensen insluit. 

Ik heb veel grensovergangen gezien en meegemaakt. Sommigen maakten veel indruk. Zoals die keer in Haïti toen na veel gedoe over het kopen van een uitreis toestemming we nog net door een opening van een groot stalen hek konden dat juist door VN militairen werd gesloten voor de nacht. Of de gens tussen Azerbeidzjan en Georgië, waar de douanier volhardde in zijn weigering ons zonder visum voor Georgië door te laten, terwijl die plicht al was afgeschaft. Pas na uren, door tussenkomst van een Azerbeidzjaanse bobo die met een groep wetenschappers zonder Georgisch visum diezelfde grens over wilde, konden we door. Nagestaard door de douanier, hoofdschuddend met zijn pet in de hand. Of de grens China - Hongkong, waar de grensbeambte serieus twijfelde aan de echtheid van mijn Nederlandse paspoort. Het stempeltje over de pasfoto zag er ook uit alsof het uit de stempeldoos van een kleuter kwam. 

Toch, niets heeft meer indruk op mij gemaakt dan de grens tussen het Europese Westblok en Oostblok. Op de grens Hongarije - Roemenië werd de trein omsingeld door gewapende militairen, gingen honden in en om de trein en spiegels eronder. Waar de coupes tot de draadnagel werden nagekeken en koffers tot de bodem geleegd. Of de Duits-Tsjechoslowaakse grens, toen in een leeg wit winterlandschap de trein stilhield en uit het niets een groepje militairen kwam aangelopen om de in- en uitgangen te bewaken. 
Als 16 jarige jongen stond ik in West-Berlijn op het trapje dat uitzicht bood naar de Potsdammer Platz aan de oostzijde van de stad. De Muur en de tankversperringen volgen een slingerende lijn de sombere verte in. Een half jaar na Die Wende ging ik terug. De Muur stond er nog, maar al in verval. Met mensgrote gaten erin waar je doorheen kon kruipen. Hele rijen betonnen platen waren al weggehaald. Ze werden in brokjes op straat verkocht als souvenir. Nog enkele jaren later was het zoeken naar de restanten van het IJzeren Gordijn. Tijdens mijn laatste bezoek aan Berlijn restte nog een eenzame plaat op de Potsdammer Platz. en werd gestreden voor het behoud van de Eastside Gallery, een laatste stukje Berlijnse Muur prachtig door grafitti kunstenaars beschilderd. 

Vandaag ga ik opnieuw de voormalige DDR grens over. Bijna 30 jaar na het beroemde jaar 1989. Ditmaal in het noorden van Duitsland. Op de grens van de Bundeslander Schleswig-Holstein en Mecklenburg-Vorpommern staan grote bruine borden langs de wegen. 'Hier waren Deutschland und Europa bis zum 12. November 1989 um 13. Uhr geteilt.' Sommige van de borden beginnen al verweerd te raken. Langs de 209 naar Ratzeburg een informatiebord met foto's van de door verkeer verstopte weg op de dag dat de grens werd geopend. Het klassieke beeld van een lange rij Trabantjes omringd door West-Duitsers die bloemen uitreiken. 

In Schlagsdorf vind je een gereconstrueerd deel van de voormalige grens. IJzeren hekken, greppels, waarschuwingsborden, wachttorens. De Oostduitsers werden steeds inventiever in het insluiten van hun volk. Ik kijk op een automatische mitrailleur die door een valstrik werd geactiveerd. In het kleine 'Grenshuus' museum zie ik dat het onding daadwerkelijk heeft gefunctioneerd. In september 1983 kwam in het nabijgelegen dorp Kneese een man tijdens een vluchtpoging op die manier om het leven. Schlagsdorf is veranderd. Het heeft veel nieuwe, mooie huizen. Toch zie je nog steeds dat deze plaats aan gene zijde van de grens lag. Dankzij de woonkazernes, het symbool van Oost-Europa. Elk dorp heeft er wel een paar. Mooi opgeknapt en bewoond. 

Kort na de Tweede Wereldoorlog vormden zich aan weerszijden van het IJzeren Gordijn militaire allianties: de NAVO en het Warshau Pact. Decennia lang een duidelijke militaire, politieke en ideologische tweedeling in de wereld. Na de Wende veranderde alles, de NAVO  breidde zich oostwaarts uit. Deze week, tijdens het bezoek van de Amerikaanse president Trump aan de NAVO top in Brussel, deed NAVO chef Stoltenberg een opmerkelijke uitspraak. "Het is geen natuurwet dat de NAVO altijd zal blijven bestaan".  

Oude grenzen lijken met de tijd te vervagen. Toch laten ze vaak hun sporen na.  Aan het eind van een doodlopende zandweg in Schlagdorf vind ik restanten van een electrisch hek. Verder zijn alle artefacten waaruit de voormalige grens bestond verdwenen. Maar het landschap zelf verraad overduidelijk wat hier gaande was. De eindeloos golvende korenvelden worden plots onderbroken door een diepegroene strook overwoekerd door struiken en bomen.  Al snel na de Wende werd het initiatief genomen om de unieke natuur die in de loop van decennia in de grenszone was ontstaan te behouden. Zo ontstond das Gruenes Band, een strook van 50 tot 200 meter breed die 1400 km lang van noord naar zuid loopt. Natuur, recreatie en erfgoed bijeen. Opnieuw een indrukwekkende grens. Eentje die niet langer in- of buitensluit, maar die uitnodigt er overheen te gaan. We noemen het nu een ecologische verbindingszone. Wat een mooie functie.