Last Freundschaft heilen, was Grenzen teilen

‘Deutschland, aber wo liegt es’, schreven Goethe en Schiller in 1796 in een satirisch gedicht over hun land. Nog steeds wordt deze zin vaak in geschiedenisboeken en brochures over Duitsland aangehaald. Het is net als Polen zo’n Europees land waarvan de grenzen in de loop van de tijd als eb en vloed in beweging zijn geweest. Zeker in de laatste 150 jaar. De Elzas, Eupen, Poznan, Memel, Kaliningrad, zomaar wat voormalig Duitse gebieden die ik ooit bezocht, zijn allemaal deel geworden van een ander land. Zelfs Nederland heeft zich een snipper Duitsland toe mogen eigenen: de Duivelsberg. Zoals het eiland Saba waarschijnlijk het laatste souvenir uit onze tijd als koloniale macht zal zijn, is deze 75 meter hoge heuvel een tastbare herinnering aan de laatste Duitse invasie in ons land. Ik zie in de loodzware Andrees Handatlas uit 1914, een van de top- atlassen uit die tijd, hoe de stippellijn die de Duitse grens aanduidt ooit tot direct onder het dorp Beek in Gelderland liep. Dat zou in 1949 veranderen. 

Een verscholen zijweggetje van de Oude Kleefsebaan onder Nijmegen leidt je de beboste heuvel op. Na een paar klimmende bochten sta je bij een pannenkoekenrestaurant. De voormalige boerderij werd kort na 1900 omgebouwd tot horecagelegenheid. Toen nog op de Teufelsberg. Een korte wandeling omhoog door het bos brengt je bij een oude motteburcht, vanaf waar je uitkijkt over het dal: daar ligt Duitsland, nu.

In de serie “Andere Tijden” is in 2013 een mooie documentaire gemaakt: “Eisch Duitschen grond!” Je ziet minister van Financiën Van den Broek, in 1944 teruggekeerd uit ballingschap spreken over mogelijke vormen van vergoeding aan Nederland voor de geleden oorlogsschade. Er zijn vier manieren zei hij: goud, goederen, arbeid of land. Het berooide Duitsland had goud noch goederen te bieden en Duitse arbeiders op onze bodem voelde niet senang. Grond zou een mooie oplossing bieden door de sterke bevolkingsgroei in het naoorlogse Nederland. Duitsland had na de Eerste Wereldoorlog aan ongeveer al haar buren grond afgestaan, dus waarom nu niet aan Nederland? De meest wilde plannen gingen over tafel, tot het annexeren van de hele strook die reikte tot Hamburg en Keulen aan toe. Koningin Wilhelmina was groot voorstander van gebiedsuitbreiding. De vraag waar de 10 miljoen Duitsers in die zone heen moesten werd niet beantwoord. Maar wel gesteld. Het kabinet was dan ook verdeeld over de annexatieplannen. Het diende als compromis uiteindelijk een claim in bij de geallieerden om een smalle grensstrook toe te voegen aan ons land. Die hadden echter een ander plan: de wederopbouw van een democratisch Duitsland. Ze zaten niet te wachten op allerlei territoriale claims en al zeker niet van het kleine Nederland. Als troostprijs kregen we in 1949 een paar stukjes land waar onze grens met Duitsland een rare kronkel maakte: de grootste stukken lagen rondom het dorp Tüddern (bij Limburg) en het dorp Elten (bij Gelderland). 

In 1949 trok een legertje marechaussees en ambtenaren de gebiedjes in. Nieuwe grenspalen werden geslagen en de rood wit blauwe vlag gehesen. Als je achter de Duivelsberg de N325 oversteekt en het wandelpad langs het Wylermeer volgt, kom je nog een grenspaal tegen uit die tijd. Door de rietstengels kijk je over het meer naar de boerderij van Franz und Thomas Janssen, nu net over de grens in Duitsland. 

Na een aantal jaren begon er in Nederland ongemak te ontstaan over de geannexeerde gebieden. De massale toestroom van nieuwsgierige Nederlandse toeristen was een mooie bron van inkomsten voor de lokale middenstanders, die verder weinig op hadden met hun nieuw verworven Nederlanderschap. Ons land dat door eigen toedoen de portemonnee van Duitsers aan het spekken was? Dat voelde niet lekker bij menig politicus in Den Haag. De onderhandelingen met de nieuwe Bondsrepubliek over teruggave van de gebiedjes werden geopend. In 1960 werd een overeenkomst gesloten om de Duitse gebiedjes terug te geven in ruil voor 280 miljoen gulden “Wiedergutmachung” en afspraken over het verloop van de grens in het Eems-Dollardgebied. Hoe graag Nederland af wilde van haar stukjes Duitsland ontdek ik in een Bosatlas uit 1961. Hoewel de terugkeer naar Duitsland pas vanaf 1963 officieel was, zijn in de uitgave van dat jaar Elten en Tüddern (Nederlands: Tudderen) alweer bij Duitsland ingetekend. 

De Duivelsberg werd de enige uitzondering. Al voor de oorlog hadden Duitse projectontwikkelaars het plan de heuvel te bebouwen met recreatiebungalows. Marinus van der Goes van Naters, fractievoorzitter van de PvdA, inwoner van Nijmegen en voorvechter van natuurbescherming pleitte bij de onderhandelaars voor het behoud van de Duivelsberg. En zo geschiedde. De Duivelsberg met haar mooie loofbos is nu in de goede handen van Staatsbosbeheer. Boven op de berg, bij het uitzichtpunt, staat een plaquette met de namen van dorpen in de omgeving. Een van de lijnen wijst naar Hoch-Elten, het dorp dat een tijdje als Hoog-Elten bij Nederland hoorde.

In mini-golfjes heeft de grens tussen onze twee landen na de oorlog bewogen. Daarna is ze in vriendschap tot stilstand gekomen. Onderaan de Duivelsberg, aan het Wylermeer, staat een soort hoge houten vlaggenmast, fris wit geschilderd. De ene arm wijst naar Duitsland, de andere naar Nederland. “Last Freundschaft heilen, was Grenzen teilen” lees je in twee talen. Tegen Goethe en Schiller zou ik zeggen: nu weten we waar Duitsland ligt.