Absorptie

Aan het begin van de twintigste eeuw  was het gebruikelijk in Duitse atlassen kaarten op te nemen van de verspreiding van de Duitse taal en van de verschillende volken in Europa. In de ‘Geographisher atlas’ van de Weense uitgever Hölzel uit 1912 valt me een klein vlekje op midden in het Duitssprekende en door 'Germanen' bewoonde gebied. Het is de Saksische regio rond Cottbus en Bautzen. ‘Wenden’ staat geschreven bij het vlekje, wat een aanduiding is voor een West-Slavisch volk.

Al snel ontdek ik dat het om de regio Lausitz gaat. Hier woont nu nog steeds een van oorsprong Slavisch volk: de Sorben, of Wenden wat een Duitse verzamelnaam was voor de Slavische volken achter de Elbe. Waar alle oorspronkelijk Slavische stammen in het huidige Duitsland zijn geassimileerd met de Duitsers die het gebied koloniseerden (zie mijn vorige blog), hebben de Sorben hun eigen taal en cultuur weten te behouden. 

De hoofdstad van hun overwegend agrarische regio is Bautzen, een kleine, middeleeuwse stad met een centrum dat nog mooi intact is. Het gebied werd vanaf de zesde eeuw na Christus bevolkt door de Sorben, die nauw verwant zijn aan de Polen en Tsjechen. Wie leest over de geschiedenis van Bautzen gaat door een typische tijdlijn van een stad in een grensgebied: overheerst door Polen, Tsjechen, Brandenburgers, Hongaren, Saksen, Zweden, de troepen van Napoleon om tot slot strijdtoneel te zijn tussen Duitsers en Polen en Russen in een van de laatste slagen aan het oostfront tijdens de Tweede Wereldoorlog. 

En al die tijd wisten de Sorben te overleven. Al waren ze in tegenstelling tot de Polen, Tsjechen en Slowaken niet talrijk en georganiseerd genoeg om een eigen natie te stichten. Hun geïsoleerde bestaan, vooral op het afgelegen platteland was de sleutel tot het behoud van hun taal en cultuur. Nog steeds voel je hoe geïsoleerd dit gebied was als je over stille binnenwegen door het wijdse, agrarische land en kleine gehuchten rijdt. 

Al weet je niets van de regio Lausitz, de tweetalige plaatsnaamborden doen je afvragen wat hier gaande is. Nog wel althans, want het spraakgebied van dit volk is sinds de 16e eeuw hard aan het krimpen. Het is de vraag hoe lang we de tweetalige aanduidingen nog zullen zien. Hoewel het Sorbisch, dat ook nog eens twee taalvarianten heeft, door de Duitse overheid erkend is als officiële minderheidstaal, wordt het door nog maar maximaal 30.000 mensen gesproken. Vergelijk dat met het Fries, dat in Nederland nog zo’n 400.000 sprekers kent.

In de tijd van Bismarck en Hitler werd de Sorbische taal en cultuur stevig onderdrukt. Pas in de DDR ontstond een opleving, met de officiële erkenning van de Sorben als minderheidsgroep en de oprichting van organisaties voor het behoud van de cultuur. Ook in het Duitse eenwordingsverdrag werd een artikel opgenomen over de eigen identiteit en rechten van deze groep. 

Ik heb de eer de Sorbische taal te mogen horen. De dames aan de balie van het Sorbisch museum in Bautzen raken druk in gesprek met een man die wat spullen komt afleveren. Ik hoor een soort Tsjechisch of Pools vermengd met Duitse klanken en een enkel Duits woord. Om de taal te behouden zijn er speciale kleuterscholen waar kinderen het Sorbisch met de figuurlijke paplepel wordt ingegoten. Zo is er ook middelbaar en hoger onderwijs in de taal. Een sterke opleving in Europa van minderheidstalen en culturen, ondersteund door de Europese Unie, zal helpen de Sorbische taal in de een of andere vorm in de lucht te houden. Al is het Duits allang de heersende en absoluut meest functionele taal, het is mooi dit stukje identiteit te behouden.

Van de Sorbische gebruiken die levend zijn gehouden staat de viering van het paasfeest absoluut aan de top. De mooiste klederdracht komt met die dagen uit de kast. Een grote paasoptocht in een stoet paarden, traditionele maaltijden en eieren schilderen. Dat laatste is verworden tot een heus ambacht. Jaarlijks zijn er serieuze wedstrijden wie het meest kunstzinnige ei maakt. Het is een bekend souvenir uit deze streek geworden. 

In de negentiende en twintigste eeuw ging de regio Lausitz over van ambacht naar industrie. De meest bekende en controversiële activiteit werd de winning van bruinkool. Nodig als energiebron, goede werkverschaffer en gruwelijke vervuiler tegelijk. Lausitz lag in de beruchte zwarte driehoek, het hart van de bruinkool industrie in het grensgebied tussen Duitsland, Tsjechië en Polen. Decennialang was de luchtvervuiling hier heel heftig. Ik herinner me mijn allereerste bezoek aan Praag in 1988. De geur van bruinkool dampen en de smog die een heiig zicht veroorzaakte zijn me het meest bijgebleven. 

Al daalt het aandeel in de totale huishouding naar minder dan 40%, steenkool en bruinkool zijn nog steeds een belangrijke energiebron in Duitsland. De regio Lausitz is met twaalf nog werkende centrales de hofleverancier. Je kunt je voorstellen hoe bruinkool een onderwerp is van discussie. De dagbouw vreet het landschap op en veroorzaakt grondwaterproblemen. De centrales stoten enorme hoeveelheden fijnstof en CO2 uit. Bij het dorp Boxberg beklim ik de toren van waaruit je zicht hebt op de bruinkoolcentrale 10 kilometer verderop. Wat een monstrueus complex met haar enorme koeltorens die rook uitbraken.  In de jaren tachtig was het de grootste energiecentrale in de DDR. Het  staat nu op de 11e plaats van meest vervuilende industriecomplexen in Europa. Ik ben even stil van het gigantische  bruinkoolveld voor me. De graafmachine in de verte is even lang als de Eiffeltoren hoog is. Na de ban op kernenergie was bruinkool onmisbaar voor Duitsland. Langzaam is dat aan het veranderen. De Duitse milieuraad riep een paar jaar geleden op tot de volgende stap: een ‘Kohleausstieg’, het uitbannen van kolenwinning. Geen gemakkelijke opgave: in de regio Lausitz zijn 8.000 mensen direct en 20.000 indirect voor werk afhankelijk van deze industrietak. Energiewinning van eigen Duitse bodem in plaats van import: bruinkool dat nog steeds in enorme hoeveelheden voorradig is doe je niet zonder slag of stoot in de ban. 

Toch heeft de Duitse regering dit jaar besloten ook de centrale in Boxberg geleidelijk af te schalen naar een volledige stop in 2038. Ondertussen heeft de bruinkoolwinning niet alleen het landschap aangetast, hele dorpen zijn opgeofferd en gebulldozerd in de loop van de tijd. En met hen een stuk eeuwenoude geschiedenis.

De regio Lausitz staat nu voor een ingrijpende transitie. Er zijn al heel wat studies verricht naar nieuwe economische kansen: innovatie, onderzoek, toerisme, ondernemerschap, kunst en cultuur moeten de regio gaan dragen. Europa helpt, en terecht. En de Sorben? Zullen nieuwe economische kansen helpen hun taal en identiteit levend te houden? Of zal ook deze Slavische bevolkingsgroep uiteindelijk assimileren in het grote Duitsland?