Twee stromen

De vraag waar Duitsland ligt en waarom daar, levert genoeg materiaal op om een paar boekenkasten over vol te schrijven. Zeker over de oostkant van het land. Hele provincies werden in 1919 en 1945 toebedeeld aan de buren: Polen, Tsjechië, Litouwen, Rusland. Zoals altijd in de geschiedenis waren de gevolgen voor de lokale bevolking groot. Moord, deportatie, discriminatie enzovoort. Of je aan de goede kant van de grens terecht kwam was vaak een kwestie van geluk. 

Neem het verhaal van Silezië, ongeveer zo groot als Nederland. Een regio in midden-Europa, die vanaf de 13e eeuw onder Duitse invloed kwam. Het werd, vooral vanwege haar rijkdom aan grondstoffen, een belangrijke provincie in het zuidoosten van Pruisen en het latere Duitse keizerrijk. Breslau (Wroclaw) en Kattowitz (Katowice) ontwikkelden zich als centra van zware industrie. Het meest oostelijk gelegen Opper Silezië had zowel een Duitstalige als Poolstalige bevolking. In Neder-Silezië lag dat anders: 95% van de bevolking was Duits. 

Iedereen weet dat de oostgrens van Duitsland in 1945 werd de getrokken langs de rivieren Oder en Neisse. Görlitz werd daarmee de meest oostelijke stad van Duitsland. Althans, het deel van de stad dat in Duitsland ligt. 

Stel je voor: diplomaten van de geallieerde overwinnaars zijn in 1945 in gesprek over de nieuwe grenzen van Duitsland. “Fijn dat we het eens zijn over de Oder-Neisse grens” zegt de Engelsman. “Vind ik ook”, zegt de Rus. Achteloos legt hij de kaart met de nieuwe oostgrens van Duitsland op de hoek van de tafel. “Wacht eens even”, zegt de Engelse diplomaat, “we waren het toch eens over de Neisse als grens? “Dat zijn we ook” zegt de Rus, ¨kijk dan op de kaart, hier loopt de Neisse”. 

Waar de Engelsen en Amerikanen na de oorlog de zuidoostelijke grens Polen-Duitsland voor zich zagen bij de Glatzer Neisse (Nysa Klodzka), zodat Neder-Silezië bij Duitsland zou blijven, hadden de Russen de Lausitzer Neisse (Nysa Luzycka) die 150 kilometer westelijker lag als grens voor ogen: heel Silezië bij Polen. De Engelsen en Amerikanen, die de discussies niet op het scherpst van de snede wilden voeren, waren vaag gebleven over hun definitie van de Neisse. Ze dachten dat het wel goed zou komen. De Russen, die het grootste deel van Duitsland al hadden bezet, stonden sterk aan de onderhandeltafel en wilden niet wijken. Churchill deed nog een poging: “we willen toch geen miljoenen Duitsers gaan deporteren naar het Westen?” “Ach, zoveel zijn het er niet hoor”, blufte Stalin. 

Zo gezegd zo gedaan. Niet Breslau zoals de Engelsen en Amerikanen wensten werd de grensstad tussen Duitsland en Polen, maar Görlitz. De (Lausitzer) Neisse  stroomt midden door de kleine stad die daardoor deels Duits bleef en deels Pools werd. Troostprijs voor de Duitsers: de prachtige middeleeuwse stadskern die in de oorlog intact was gebleven lag aan hun kant. Het wordt nu ook wel het mooiste stadscentrum van Duitsland genoemd. In ieder geval is het een mooie filmlocatie, de binnenstad van ‘Görliwood’ heeft als decor gediend voor grote films als The Grand Budapest Hotel.

Ik vind de oude woonblokken iets buiten het historische centrum nog indrukwekkender dan de middeleeuwse gebouwen. Het lijkt alsof ze in  1945 zijn verstild in de tijd. 

Met Görlitz en omstreken bleef een klein stukje Silezië, minder dan 5%, bij Duitsland. Miljoenen Duitsers werden gedeporteerd uit de delen die bij Polen en Tsjechië kwamen. De meesten vonden een plek in het Ruhrgebied waar ze net als voorheen als mijnwerker aan de slag gingen.  Daar in Duitsland werd in 1950 de ‘Landsmannschaft Schlesien’ opgericht, een vereniging van gedeporteerde Duitsers die het gedachtegoed aan de oude Heimat levend moest houden. Het was nog best zoeken naar een gemeenschappelijke identiteit van de Sileziërs, omdat er binnen dat voormalige landsdeel grote regionale verschillen waren. En wat men ook bedacht, ter plekke bestond het niet meer: Silezië had een nieuwe, Poolse identiteit gekregen. De droom van sommigen dat (delen van) Silezië terug bij Duitsland zou worden gevoegd, kwam niet uit.  

De Polen noemden hun nieuw verworven plaats Zgorzelec. Die werd bevolkt door Polen uit het oostelijk deel van hun land dat in datzelfde 1945 bij de Sovjetrepubliek Oekraïne was gevoegd. Zgorzelec ziet er, op een enkele huizenblok na, vervallen uit. Geen plek om lang rond te hangen. Het is wel de stad waar in 1950 onder druk van de Sovjet Unie een verdrag werd gesloten tussen de DDR en Polen waarin de Oder-Neisse grens als grens tussen de twee landen werd erkend. Een belangrijke eerste stap was gezet. 

In West-Duitsland lag dat anders. De eerste 10 jaar na de Tweede Wereldoorlog werd de nieuwe grens simpelweg onacceptabel gevonden. Daarbij speelde mee dat 15% van het electoraat vluchteling was uit de voormalige gebieden en dus een factor om rekening mee te houden. Pas in 1970 erkende de BRD in een verdrag met Polen de gegeven landsgrens. Ook toen nog was het in Duitsland een zeer omstreden besluit. Uiteindelijk werd de zaak in 1990, bij de hereniging van de twee Duitslanden definitief beklonken. Alleen onder deze voorwaarde wilden de voormalige overwinnaars van de Tweede Wereldoorlog hun goedkeuring geven aan het samengaan van West- en Oost-Duitsland. 

In 2004, toen Polen toetrad tot de Europese Unie werd in Görlitz de oude voetgangersbrug naar Zgorzelec opnieuw opengesteld. Je wandelt nu vrijelijk naar de overkant. Zonder grenscontrole. Alleen een zuil met camera’s zorgt ervoor dat je niet ongemerkt Duitsland verlaat of betreedt. De bestuurders van de twee steden of stadsdelen aan weerszijden van de Neisse werken tegenwoordig nauw samen. Ze hebben een stedenband, voeren samen campagne om het toerisme en de trek naar de regio te bevorderen. Mooi om te zien. 

Je zou denken, ach het is ook allemaal 75 jaar geleden, het mag onderhand ook wel. Maar zo simpel ligt het niet. Het gedachtegoed aan de oude regio Silezië is nog springlevend. In Görlitz stuit ik op een exemplaar van het tijdschrift ‘Schlesien heute’. Het nummer van juni 2020 staat vol artikelen over tijden van weleer. 

Ik lees een indrukwekkend artikel van de Poolse schrijfster Karolina Kuszyks, die opgegroeide in Legnica/Leignitz in Silezië. Ze huwde een Duitse man die op een dag te gast was in haar ouderlijk huis. Opeens trok hij wit weg bij het zien van een hakenkruis op de achterkant van het servies. Karolina was verbijsterd toen ze besefte dat haar ouders en zij deze spullen altijd al hadden gebruikt. Het hoorde bij haar jeugd. Toen pas drong het tot haar door dat het servies van een Duitse familie was die had moeten vluchten uit Silezië. Daar werd in Polen nooit over gesproken. 

De vriendschapsband tussen Duitsland en Polen, tussen Görlitz en Zgorzelec, was er waarschijnlijk niet geweest als er geen Europese Unie was. Het is hard werken voor voormalige vijanden om vrienden te worden. 75 jaar is maar een generatie geleden. Logisch dat het nog vers is. Toch, gedoe over landjepik moet een keer stoppen wil er ooit vrede zijn. Duitsland en Polen slagen daar aardig in. Laat ze een voorbeeld zijn voor Viktor Orban, premier van Hongarije, die meer autonomie voor de Hongaarse minderheid in Roemenië eist. En opnieuw onrust veroorzaakt over land en volk in Europa.