Klein straatje

Südtirol. Wie ooit in deze mooie streek is geweest, heeft ervaren dat je in Italië omgeven kunt zijn door Alpenweiden, Tiroler muziek en de Duitse taal. Dat heeft zo zijn reden. Rij over de Brennerpas en je passeert de waterscheiding tussen twee grote Europese rivieren: de Donau en de Po. In 1918 werd deze grens gekozen voor het nieuwe Italië. Het land kreeg niet alleen de Italiaanse sprekende regio Trentino uit de erfenis van het Oostenrijks- Hongaarse keizerrijk. Als bonus werd ook het zuidelijk deel van het Duitssprekende Tirol bij Italië gevoegd. 

Ondanks pogingen tussen de twee wereldoorlogen dat gebied volledig te Italianiseren is de Duitse taal en Tiroler cultuur hier nog ongelofelijk dominant. Buiten steden als Bozen/Bolzano en Meran/Merano hoor ik nauwelijks iemand Italiaans spreken. Wel hoor ik nog iets anders. Het is geen  Duits, ook geen Italiaans.Ik ben de Gardena vallei, ten oosten van Bolzano. Wat in eerste instantie lijkt op een zwaar lokaal dialect blijkt Ladinisch te zijn: de derde taal van Südtirol.

Niets zo interessant voor een geograaf als micro-regio’s met een eigen taal en cultuur. Eerder schreef ik erover in het Italiaanse Vale d'Aosta en het Duitse Ober-Lausitz

 “Rejones’a tu Ladin?” Onmiskenbaar herken je iets van een Romaanse taal in de zin “spreek je Ladinisch?”. Deze bergtaal stamt af van een verbasterde vorm van Latijn.  Het ontstond ongeveer tweeduizend jaar geleden door contacten tussen de Romeinen en de lokale bevolking van Keltische oorsprong . 

Na de val van het Romeinse rijk werden het Duits en Italiaans langzaam maar zeker de dominante talen, maar in sommige meer geïsoleerde bergdalen bleef de oorspronkelijke taal in gebruik. In verschillende varianten zoals het retro Romaans in Zwitserland en het Friulisch en Ladinisch in het nu Italiaanse berggebied. 

Ladinisch wordt door nog maar enkele tienduizenden personen gesproken. Ter vergelijking: het aantal Fries-sprekenden in ons land  is tien keer zo hoog.  Maar door de sterke geografische concentratie in een paar bergdalen spreekt in sommige dorpen bijna iedereen de Ladinische taal. En dat merk je, als je een beetje oplet. Al meteen zodra je Gherdëina inrijdt, zo heet het Gardena dal in het Ladinisch. Of eerder als je op kaarten van het gebied kijkt. Het kost behoorlijk wat extra oppervlak verkeersbord om plaatsnamen in drie talen duidelijk leesbaar langs de weg te tonen. 

Aan het begin van het dal zijn de Ladinisch sprekenden een minderheid, zoals in het mooie dorp Kastelruth. Dat zie je op het gemeentehuis, waar het Ladinisch 'Chemun' als derde in de rij staat. Maar ga je verder het dal in verandert die verhouding.   Zoals in het dorp met de exotische naam Urtijëi. Dit Italianen schrijven Ortisei, de Duitsers het voor ons toegankelijke St. Ulrich. Hier spreekt  bijna iedereen Ladinisch, maar liefst 85%.

Kijk eens rond in de straten, overal zie je die moeilijk te begrijpen woorden. Of bezoek de website van de gemeente.  Ondanks het geringe aantal inwoners, amper  5000, is die site volledig in de eigen taal opgesteld. Voor wie het nodig heeft ook in het Italiaans en Duits trouwens. Op school krijgen de kinderen van jongs af aan les in het Ladinisch. Natuurlijk gaat het niet alleen om de taal, tal van tradities vervolmaken de eigen Ladinische cultuur. Het is begin mei, een moment waarop jongens van 18 jaar in een blauw schort en wit overhemd door het dal trekken. Op hun hoofd een hoed met gekleurde linten.  Een van hen vertelt me dat de traditie voortkomt uit verzet tegen de dienstplicht in het Italiaanse leger. 

Een andere traditie vind je in het lokale ambacht: houtsnijwerk. Tegenwoordig een mooi souvenirtje voor toeristen. Ik vind vooral het houtsnijwerk van religieuze beelden prachtig. Je passeert er genoeg als je door het dal wandelt. Sommige zijn eeuwen oud. 

Terwijl veel kleine talen uitsterven, lijkt het Ladinisch te blijven bestaan. Daar wordt veel moeite voor gedaan. De verschillende dialect-vormen zijn aaneen gesmeed tot een standaard Ladinisch. Er zijn organisaties opgericht om taal en cultuur te behouden. Kinderen uit het dal krijgen les in de eigen spraak. Neem daarbij de springlevende tradities en denk ik, de geografie van het gebied. Een relatief geïsoleerd bergdal beperkt de invloeden van buitenaf enigszins. Een bekend Ladinisch woord is ‘Tirol’, wat zoveel betekent als ‘klein straatje’. Dat dus.

En wat er van buitenaf op de bergen en tradities afkomt breng geld in het laatje: toerisme.  Al vinden sommigen die invloeden van buiten juist weer een bedreiging voor de eigen taal. Maar wat is er mooier dan na een dag werken voor Italiaans en Duits en al die andere talen sprekende toeristen op te staan en in je eigen taal te zeggen: “ge vae a la majon”. Ik ga naar huis.