Islam, olie en woestijn (1)

Saudi Arabië in drie woorden? Ik zet ze in alfabetische volgorde: islam, olie en woestijn.
Het hart van de islamitische wereld vind je natuurlijk op het Arabisch schiereiland. Midden op dat schiereiland ligt Saoedi Arabië, het enige land hier waar ik niet eerder was. Alle stuks eromheen, acht aan een van de landsgrenzen, drie aan de overzijde van de Rode Zee en dan nog Iran aan de Perzische Golf heb ik eerder bezocht.
Het was niet de bedoeling van de Arabieren dat ze door zoveel landen omsloten zouden worden. Integendeel, ze hadden op een verenigde staat van Arabieren gehoopt. Wie heeft gereisd door de Arabische wereld kan dat wel begrijpen. De opmars van de Islam sinds de veroveringen van profeet Mohammed maakt dat die religie tot ver buiten de grenzen van het Arabisch schiereiland een bindende factor is. Met Mekka en Medina als kloppend hart.

Dat merkte Nederland 150 jaar geleden ook. De twee heilige steden trokken zoveel pelgrims, onder andere uit Nederlands Indië, dat ons land als eerste natie in 1872 een consulaat opende op het schiereiland. Moet je nu eens naar een ambassade gaan in Riyad. Voor de diplomatieke gemeenschap is een complete wijk aangelegd. Een ‘gated community’ met parken, winkels, sportcentra. Je kunt je leven leiden zonder het omhekte stadsdeel ooit te verlaten. Betsy Udink publiceerde in 1990  een leuk boek over het leven van een diplomatenvrouw in de hoofdstad.

Een grote verbondenheid in religie en cultuur tussen de Arabische volken dus. Het waren andere factoren die maakten dat het nooit tot een Arabische eenheidsstaat kwam.

Aan de noordwestelijke rand van Riyad liggen de ruïnes van de voormalige hoofdstad van de Saoedi’s: Diriyah. Vandaag is de boel gesloten, zonder enige aankondiging of informatie. Maar met een beetje handigheid kun je toch delen van de oude stad zien achter de gloednieuwe façade van winkeltjes en cafés die binnenkort open gaan. In de achttiende eeuw was dit de hoofdstad van het emiraat van Diriyah en de koninklijke zetel van de familie Saoed.
Van hieruit begonnen zij hun succesvolle opmars door het land. Een alliantie met de geestelijke Mohammed in Abd al-Wahhaab was daarbij van strategisch belang. Samen legden ze de grond voor het Wahabisme, ook wel Salafisme genoemd. Het is de conservatieve stroming in de Islam die tot vandaag de dag dominant is in het land. Geloof en politiek bleken een effectieve combinatie. Aan het eind van de achttiende eeuw hadden de Saoedi’s een groot deel van het schiereiland, de regio Nadjd, onder hun hoede.
Maar toen kwamen de Turken, heersers over het Ottomaanse rijk. In 1818 vielen ze de Saoedi’s aan en belegerden hun hoofdstad. Zo maak je geen vrienden.

In de bijna 100 jaar die volgden bleef de strijd met de Ottomanen op het Arabisch schiereiland voortwoekeren. De ommekeer kwam in 1902 en het zorgvuldig geconserveerde monument daarvan staat in hartje Riyad: Masmak fort. Een stoer bouwwerk met stevige torens en plamuursel van leem uit het eind van de 19e eeuw. Dit fort staat symbool voor het ontstaan van de staat Saudi Arabië. Het is het belangrijkste monument van de stad. Binnen zalen vol uitbeelding van de strijd en overwinning. De liefhebber krijgt een geurend kopje Arabische koffie, met een smaak die het midden houdt tussen koffie en sterke thee. In 1902 wist Emir Abdulaziz ibn Saud al Saud het fort te veroveren. Riyad werd de hoofdstad van de Saoedi's. 

Het was het begin van een opmars die zou leiden tot huidige land Saoedi Arabië. Dat beslaat een flink deel van het hele schiereiland, maar lang niet alles. In de Eerste Wereldoorlog konden de geallieerden wel wat hulp gebruiken tegen de heersers van het Turkse rijk, die een bondje hadden gevormd met de Duitsers en Italianen.

Die hulp kwam, van twee kanten. De Hasjemeten, een Arabische stam in het koninkrijk Hadjiz, (het westen van Arabië) kozen onder leiding van hun koning Hoessein bin Ali, ook wel Faisal genoemd, de kant van de geallieerden toen zij doorhadden dat de Turken aan de verliezende hand waren. Hoessein rekende op het toekomstig koningschap van een grote Arabische staat. Maar de Saoedi’s die net zo ambitieus waren wilden de Britten ook wel helpen tegen de Turkse overheerser.
Engeland papte met beide aan. Aangemoedigd en geholpen door de Britse officier TE Lawrence vochten ze aan de zijde van de geallieerden. Onder allerlei toezeggingen dat na de oorlog er een eigen Arabische staat zou mogen komen.
Heb je de Oscar winnende film Lawrence of Arabia uit 1962 nog niet gezien? Wel doen, het is een van de beste films alles tijden.

Van al die mooie en ook vage Britse beloftes aan de Arabieren kwam dus niets terecht. In 1916 sloten de Britten en Fransen het geheime Sykes Picot verdrag, waarin ze samen invloedssferen bepaalden in de Arabische wereld. De Fransen in het noordelijk deel, grotendeels het huidige Syrië, de Britten het deel ten zuiden daarvan, het tegenwoordige Irak en Jordanië. Daarbovenop werd de Israëliërs een eigen thuisland beloofd.

Het voelde als een gebroken belofte die niet alleen op dat moment, maar nog steeds impact heeft op de relatie tussen de Arabische en de westerse wereld. En dan te bedenken dat verliezer Turkije wel als zelfstandig land voortkwam uit de Eerste Wereldoorlog. Nou, bedankt he?

Abdulaziz zette zijn strijd voort, veroverde in 1924 Mekka en Medina op de Hasjemieten en andere delen van het schiereiland. Acht jaar later was het koninkrijk Saoedi Arabië een feit.

Net buiten de oude stadsmuren van Riyad vind je het Murabba paleis waarvan de bouw startte in 1936. Koning Abdulaziz was wel toe aan een nieuw optrekje nadat hij het land bij elkaar had veroverd. Nu ligt het een beetje verstopt achter de muren van het Nationaal Museum. Toch is het nog steeds een indrukwekkend bouwwerk, zeker de zalen binnenin zijn mooi afgewerkt. Voor die tijd een staaltje van innovatie, met elektriciteit, stromend water en airco in het gebouw. Abdulaziz was een actieve koning die hard werkte aan de opbouw van zijn land en aan de positie op het internationale toneel. Overal hangen foto’s van de koning met groten der aarde uit die tijd: Churchill, Roosevelt.

Misschien zijn de vele Abdulaziz’en die ik tegenkom deze reis naar hun voormalige koning genoemd. De koning was een groot voorvechter van samenwerking in de Arabische wereld. De islam was en is drager voor dat gedachtengoed. Mede door de complexe politieke verhoudingen in de Arabische wereld werd het panarabisme geleidelijk meer een pan-islamitisch streven: verbinding en samenwerking tussen landen rondom het islamitisch gedachtengoed. In 1969 werd de Organisatie voor Islamitische Samenwerking opgericht, met 57 landen als lid en het hoofdkantoor in Saudi-Arabië.

Zes maal per dag klinkt hier de oproep tot gebed. Even valt het openbare leven dan stil, sluit iedereen de deuren en je mag je wachten tot een winkel of loket even later weer opent.

“In onze cultuur”, zet de manager van het ‘Land of Civilizations’ museum bij de oostelijke stad Hofuf uiteen, “hebben mannen en vrouwen gelijke rechten”. “De man draagt alle verantwoordelijkheid voor het gezinsinkomen, de vrouw geen enkele. Kan de man niet voor zijn gezin zorgen, mag de vrouw hem verlaten” Ook is gezicht bedekkende kleding geen gedwongen keuze, maar vrijwillig. “Alle vrouwen die zo gekleed zijn doen dit uit eigen vrij wil”. Hij schenkt me een ‘goodie-bag’ met naast folders, ansichtkaarten en Arabische koffie ook een exemplaar van de Koran en een Nederlandstalig boekje met uitleg voor het islamitische geloof.
In kleine stapjes worden sinds een aantal jaren de rechten van vrouwen in het land verruimd en democratische beginselen ingevoerd. Rechtspraak is geënt op de Koran en de Sharia.  De doodstraf wordt nog altijd uitgevoerd. Het Deera plein in Riyad was zo’n plek waar executies publiekelijk werden voltrokken. Nu mede om die reden een bekend punt in de stad. Een raar idee als je er overheen wandelt.

In 2019 ontving Mekka 2,5 miljoen pelgrims. Voor veel islamieten is de gang naar het heiligdom een belangrijk moment in hun leven geworden. En daarmee de gang naar Saudi Arabië. Het geloof is een belangrijk exportproduct van het land. “Saudi-Arabië besteedt 3,5 miljard euro per jaar om zijn extreme wahabitische gedachtegoed in het buitenland te verspreiden” meldde de NOS een paar jaar geleden op basis van onderzoek door een Britse denktank. Grote bedragen waarmee de bouw van moskeeën wordt gefinancierd en islamitische instellingen worden gefinancierd. Lastig daar waar het orthodoxe gedachtengoed op gespannen voet staat met ideeën over geloof en maatschappij in het westen.

Het geld voor deze zendingsdrang komt natuurlijk ergens vandaan. Oliewinning inderdaad. De internationale, vooral westerse gemeenschap had al sinds de jaren dertig het zwarte goud als zeer strategische reden gevonden om de contacten met Saudi Arabië aan te halen. De zo cruciale grondstof werd in 1938 werd voor eerst gevonden in het land. Er lag olie in gigantische hoeveelheden diep onder de woestijnbodem. Het zou de weg openen naar een bijzondere relatie tussen traditionele islamitische waarden en westerse denkbeelden.