Kunstzinnige kaartenmaker

Vraag mij wat voor soort kunstwerk ik het liefst aan de muur zie hangen en mijn antwoord is simpelweg: een landkaart. Jouw antwoord kan dan zijn dat een landkaart geen kunstwerk is. Ik zal dat bestrijden. Toegegeven, voor zover er tegenwoordig nog landkaarten worden gemaakt zijn ze vooral een zo getrouw mogelijke weergave van de werkelijkheid. Weinig artistieks aan. Maar ga je terug in de tijd ligt dat verhaal heel anders. Als geograaf en reiziger ben ik vooral dol op kaarten uit de zeventiende eeuw, toen de wereld stap voor stap werd blootgelegd. Een tijd waarin kaarten over de spreekwoordelijke toonbank gingen naar steenrijke kunstliefhebbers. Want het waren niets minder dan echte works of art. Mijn favoriet is de aquarellist en kaartenmaker Johannes Vingboons. Hij leefde in het zeventiende eeuwse Amsterdam, als medewerker in het kaartenatelier van Johannes Bleau. 

Vingboons werken zijn echt juweeltjes. Alleen al de kleuren, het landschap diepgroen en de zee dito blauw. Steden, dorpen en daken van huizen felrood. Reliëf, kustlijnen, schepen in het water, topografische namen sierlijk ingetekend. Het liefst kijk ik dan naar exemplaren van oorden waar ik ben geweest, zoals de baai van Havana, de stad Nieuw Amsterdam of Colombo.

Maar nu bestudeer ik zijn kaart van het West Afrikaanse eiland São Tomé waar ik naar op weg ga. Sao Tomé en Principe is een kleine eilandstaat in de golf van Guinee, West Afrika. Het hoofdeiland, Sao Tomé is ongeveer anderhalf maal zo groot als Texel.

Dat Vingboons dit eiland tekende is geen toeval. Samen met het Angolese Luanda, het Ghanese fort Elmina en de oostkust van Brazilië wisten de zeelieden van de West Indische compagnie Sao Tomé  op de Portugezen te veroveren. Kaarten waren essentieel om de veroverende gebieden te bereiken en te verkennen. 

De kaart van Vingboons is redelijk nauwkeurig. Let wel op, want om te beginnen ligt het eiland op zijn kop. Zuid boven, noord onder. Maar al bij de eindnadering naar het vliegveld van de stad Sao Tomé herken ik de topografie. De baai Ana Chaves natuurlijk, waarop Johannes de schepen intekende die op de rede lagen. De uitwaaierende bebouwing langs de riviertjes die van het eiland stromen. In de stad zie ik het Casteel, zoals het fort over het algemeen noemde. Verderop de torens van de kathedraal en de plek waar de woning van de gouverneur stond, nu het presidentieel paleis. 

Eenmaal op de grond ga ik de gebouwen van dichterbij bekijken. 

Het fort is maar klein vergeleken met het monster van Luanda. Vanuit die stad werd de aanval op Sao Tomé in 1641 ingezet. Onder leiding van admiraal Cornelis Jol, beter bekend als Houtebeen. Inderdaad, vanwege zijn houten been. 

Met een armada van acht schepen en vijf jachten gevuld met een bemanning van 1000 koppen koerste hij op Sao Tomé aan. In eerste instantie liet Jol zijn mannen gewoon het fort bestormen. Ongelofelijk als je bij het kleine fort staat. Nogal kansloos om tegen die verticale muren omhoog te klauteren. En dat bleek het ook. Met scheepskanonnen die aan land werden gebracht lukte het uiteindelijk het fort zwaar te beschadigen en de Portugezen tot overgave te dwingen. De komende zeven jaar zou de Nederlandse vlag in top wapperen. 

Lang zou Jol niet genieten van zijn victorie. Amper een maand na de overwinning stierf hij. Waarschijnlijk aan malaria of gele koorts.

De admiraal werd begraven in de kathedraal van Sao Tomé. Toevallig zijn deze avond de deuren geopend en kan ik even binnen kijken. Er zal ongetwijfeld heel veel zijn veranderd aan het gebouw in de loop van de eeuwen, maar de gewelfbogen lijken me authentiek. Toen de Portugezen in 1648 hun verloren bezit weer terugnamen, haasten ze zich het graf van Jol toe openen en zijn lijk ergens buiten de katholieke kerk onder de grond te stoppen. Waar precies weten we niet. 

Het doel van de verovering van het eiland was eenvoudig. Het lag strategisch op de route van de West Afrikaanse slavenstations naar de suikerplantages in Brazilië. En zo werd een ellendig hoofdstuk uit onze geschiedenis geschreven. Vanuit Luanda en Sao Tomé werden  in de zeven jaar kolonisatie door de West Indische Compagnie 14.000 slaven weggevoerd naar plantages aan de andere zijde van de oceaan. 

Overigens verging het de manschappen die Cornelis Jol aan land bracht ook niet te best. De helft was net als hun admiraal in no time overleden aan malaria en gele koorts. 

Op het eiland zelf probeerden de Portugese en Nederlandse kolonisten geld te verdienen met de productie van suiker. Op de kaart van Vingboons zie je hoeveel suijckermolens er op het eiland waren. Die zijn nagenoeg allemaal verdwenen. Op één na, zo lees ik in een recente uitgave het archeologisch tijdschrift Antiquity. Naar de ruïnes van dat laatste exemplaar, iets ten zuiden van de stad Sao Tomé is nu archeologisch onderzoek begonnen. Sommige jaren leverde de export van suiker het vaderland een mooie duit op, maar uiteindelijk waren de koloniën in Angola en Sao Tomé zwaar verliesgevend. 

In Brazilië waren de omstandigheden veel gunstiger voor het verbouwen van suikerriet.. Al snel werd op Sao Tomé de suiker vervangen door producten die in het klimaat hier beter gedijen, zoals koffie en cacao. Het eiland van vulkanische oorsprong heeft vruchtbare grond die zeer geschikt is voor het verbouwen van deze genotmiddelen. De suikermolens werden vervangen door fabriekjes waar koffiebonen en cacaobonen werden verwerkt. Over het eiland vind je nog veel restanten van die plantages. 

Dicht bij het dorp Santana (de heilige Anna) dat ook op Vingboons kaart staat, vind je de ruïnes van een ooit bloeiende cacaoplantage. Roça Agua Izé. Hier tref je een heel dorp aan, compleet met ziekenhuis. Alles nu min of meer in een staat van verval. 

Elders op het eiland vind je nog actieve plantages, zoals het bekend Monte Café. Waar ooit de koffie export door heel Europa ging. De laatste jaren zijn de oogsten minder, vertelt de dame die me rondleidt. Waarschijnlijk door het veranderende klimaat. Nu beperkt de export zich tot Portugal.

De Nederlanders probeerden tijdens hun heerschappij over het eiland afspraken te maken met de Portugese planters over de levering van suiker. Dat viel niet mee. Een zekere vijandigheid bleef. De Nederlandse bezettingsmacht waagde zich niet ver buiten de stad Sao Tomé. Als je de dichte begroeiing op het eiland ziet snap ik dat wel. Een hinderlaag was gemakkelijk te regelen. 

Je ziet op de kaart van Vingboons dat men van het binnenland veel minder wist dan van de kusten. Toch was wel bekend dat midden op het eiland een aparte bergpiek te vinden is. Ik zien het op de kaart, al heeft Vingboons er een paar getekend, waar  in werkelijkheid er maar één, zeer opvallende is. De Pico Cao Grande, of grote hond berg. Het is een zogenaamde vulkanische plug. Gestold lava die is ontstaan in de pijp van een vulkaan. En inderdaad steekt die als een plug driehonderd meter recht omhoog uit het landschap. 

Over zee lukte het beter het eiland veilig te verkennen. Als je goed kijkt naar de kaart van Vingboons zie je aan de bovenzijde (de zuidzijde) een klein eiland. Het Eijlandt Illie de Rolle. Er is een schip met een Nederlandse vlag bij ingetekend bij de Reede vant Eijlandt. Inderdaad is men destijds op verkenning gegaan naar Ilheu de Rolas, zoals het nu heet. En ik doe dat ook . Een klein beetje moed vergt het wel, in een kleine boot een stukje Atlantische oceaan over. Maar mijn exemplaar heeft een buitenboordmotor. Da’s toch anders dan met een zeiljacht van 400 jaar geleden. Denk ik. Toch ben ik klappend op de golven blij ik de overkant haal. Het enige pad over het eiland dat ik bewandel moet hetzelfde zijn als waar de verkenners in die tijd liepen. Met aan het einde mooie vergezichten over zee.

Eén ding is anders. De rode lijn op de kaart van Vingboons in het zuiden van het eiland Sao Tomé moet de evenaar voorstellen. Maar dat bleek een meetfout. Want de vijf-sterren-bezienswaardigheid van het kleine eiland Rolas is de markering van het punt waar de evenaar loopt. Er staat een klein monument op die plek. Overigens klopt ook die locatie niet helemaal exact, maar wel nagenoeg. 

Ook de nulmeridiaan ligt in de buurt van Sao Tomé. En zo is de kleine eilandstaat  het land op aarde dat het dichtst ligt bij de kruising van de evenaar en de nulmeridiaan.

Goed, onze landgenoten vertrokken voorgoed uit de op Portugal veroverende kolonies. De oorspronkelijke kolonisator keerde terug om er tot in de 20e eeuw te blijven. Volgend jaar viert Sao Tomé het vijftig jarig jubileum van haar onafhankelijkheid. De koloniale stekker ging in 1974 en 1975 zo plotseling uit de voormalige Portugese koloniën, dat op sommige plekken, zoals Angola en Mozambique  chaos niet kon uitblijven. Op Sao Tomé verliep die transitie relatief vreedzaam. De democratische rechten en vrije verkiezingen in dit land zijn vrij uitzonderlijk voor Afrika. 

Er worden pogingen gedaan om de economie, die nog sterkt drijft op de export van cacao, vooral naar de Zaanstreek in Nederland trouwens, te diversifiëren met het boren naar olie, die er rijkelijk schrijnt te liggen onder de oceaanbodem. Tot nu toe zonder veel succes. Ontwikkelingshulp is een belangrijke bron van inkomsten voor de 200.000 inwoners van het kleine land.

Terug naar Johannes Vingboons. Hij is zelf nooit op Sao Tomé geweest, net als op geen van de andere bestemmingen die hij zo prachtig karteerde. Toch is het zeker dat hij een Santomees heeft ontmoet. Meer dan eens. Hoe? In Vingboons tijd woonden er verschillende in Amsterdam, blijkt uit onderzoek naar aktes van huwelijken en geboortes uit het Amsterdamse stadsarchief. Zeker naar de herovering van Sao Tomé door de Portugezen vertrokken meerdere Santomezen naar de Nederlandse hoofdstad.  Ze waren vooral te vinden in en rond de Sint Anthoniesbreestraat. En wie woonde ook in die straat? Juist, onze kaartenmaker Johannes Vingboons. Hij had Sao Tomé als het ware als buurman. Als dat geen inspiratie was voor onze kunstzinnige kaartenmaker.