Zieke koopmansgeest

Ken je van die landkaarten waarbij de oceanen op de voorgrond zijn geplaatst waardoor het continenten lijken? En de continenten dus oceanen? Het zou een perfecte weergave zijn van het koloniale bezit van  ons land in de 17e eeuw. Een netwerk van handelsposten wereldwijd aan kusten. Snelwegen tussen die posten liepen niet over land, maar over zee. Veel verworven gebieden bleven maar korte tijd in onze handen. Het ging uitsluitend om strategische posities ten behoeve van de handel. Van veel van die posten zijn de meesten van ons vergeten dat er ooit de Nederlandse driekleur wapperde. Ik als geograaf ben juist razend geïnteresseerd in die plekken. Is er nog iets van het rood-wit-blauwe stempel op die plekken te zien of te merken?  Natuurlijk besef ik dat de schaduwkant van onze aanwezigheid, de handel in mensen, de slavernij, een hele nare zwarte bladzijde in de geschiedenis is.

In mijn blog over Madeira schreef ik hoe in de 17e eeuw  de productie van suikerriet naar de Amerika's werd verplaatst. De reusachtige plantages konden alleen bestaan bij een voldoende aanvoer van arbeidskrachten.  Die waren te krijgen aan de overkant van de Atlantische oceaan: in Afrika. De Portugezen waren al vroeg op de Afrikaanse kusten om de slavenhandel op poten te zetten. Eén van hun grootste handelsposten was Luanda, de tegenwoordige hoofdstad van Angola.

In de loop van de gouden eeuw verscheen Nederland als koloniale macht op het toneel. Meer handelaars en piraten dan kolonisatoren trouwens. Eenmaal een kolonie in Brazilië gesticht, lonkten zij naar de slavenstations van de Portugezen.

In 1641 wist admiraal Cornelis Jol, alias Houtebeen, met 21 schepen en 3000 matrozen en soldaten vanuit de kolonie in Brazilië dat kunstje te flikken. De Portugezen schrokken van de indrukwekkende vloot en gaven de stad  zonder slag of stoot over. Het Rijksmuseum bezit een prent van een anonieme tekenaar die laat zien hoe de armada van Jol de baai van Luanda binnenvaart. Het moet een ontzagwekkend gezicht zijn geweest. In de eindnadering naar de luchthaven vliegt mijn toestel over de baai van Luanda. Olietankers liggen in formatie voor de haven. Met een beetje fantasie zie ik het beeld van de Nederlandse armada in 1641.  

Bijna 8 jaar lang zouden de Nederlanders Luanda in hun bezit houden. Het waren de hoogtijdagen van de West-Indische Compagnie, met meerdere kolonies langs de westkust van Afrika. In 1872 stond Nederland haar laatste bezitting aan de westkust van Afrika af, het kasteel Elmina in Ghana. In Luanda werd het fort van de Portugezen omgedoopt tot fort Aardenburgh. Voorzichtig vraagt mijn chauffeur aan de militair bij de slagboom of hij deze toerist door wil laten. We rijden omhoog, de bocht om naar het parkeerterrein. Voor 100 Kwanza, 30 eurocent, koop ik een toegangskaartje. Een brede onderdoorgang brengt me naar het binnenterrein. Dan pas zie ik hoe groot het fort is. Een wandeling over de buitenmuur kost je een kwartier, als je flink doorloopt.

De slavenhandel bleek niet erg lucratief voor de Nederlanders. De 14.000 slaven die in de loop van de jaren  vanuit Luanda werden verscheept waren niet genoeg om de kolonie winstgevend te maken. Het leven in de kolonie was ellendig. Aan de lopende band waren er sterfgevallen door gele koorts en malaria. Nog steeds zijn deze ziekten een belangrijke doodsoorzaak in het land. Op de luchthaven wordt de verplichte gele koorts stempel in mijn inentingsboekje aan een aparte balie nauwgezet gecontroleerd. Ook Cornelis Jol zelf werd slachtoffer van gele koorts of malaria. Hij stierf en ligt begraven op het eiland Sao Tomé, in die tijd ook door de Nederlanders bezet.   

Het uitzicht vanaf de muren van het hooggelegen fort over de stad in grandioos. En vol contrasten. Aan de ene kant kijk je uit op de glimmende hoogbouw van het zakencentrum aan de Marginal, de brede boulevard langs de zee. Aan de andere kant zie je de sloppenwijken van Chicala. Daar is alleen de grond waardevol. En dus worden de bewoners verplaatst naar een 20 kilometer verderop gelegen New Town genaamd Zango, om ruimte te maken voor kantoren en hotels.

In de 17e eeuw stond Luanda bekend als mooie stad. De 400 veelal witgepleisterde huizen lagen aan brede straten. Er waren verschillende kerken. Veel resten uit de korte Nederlandse periode vind je vandaag  niet meer. Johannes Vingboons, cartograaf en aquarellist heeft een mooie plattegrond gemaakt van de stad in de Nederlandse tijd. Het stratenpatroon van toen is nog te herkennen. Het fort staat er natuurlijk, en een enkele kerk. De Jezus kerk in de bovenstad bijvoorbeeld, onderdeel van het Jezuïetenklooster.  Die stamt uit de eerste helft van de 17e eeuw. Het monument van drie verdiepingen hoog, vlakbij het tegenwoordige presidentiele paleis  was één van de landmarks van de stad. Het stond in die tijd bekend als het voornaamste gebouw van het zuidelijk halfrond. In de Nederlandse tijd werd het de zetel van het bestuur van de kolonie. Op het plein voor de kerk sprak bevelhebber Henderson kort na de verovering van de stad tevergeefs zijn officieren en manschappen toe in de hoop te voorkomen dat de stad geplunderd werd. Tevergeefs, de soldaten hadden veel ontberingen doorstaan tijdens de overtocht en wilden nu hun prijs innen. Tegenwoordig ligt op deze plek een klein parkje, waar behalve een eenzame bezoeker op een bankje, niemand te bekennen is op deze regenachtige dag.

De Jezus kerk is een mooi gebouw met aan de binnenzijde een rond houten dak en altaar van roze Italiaans marmer. Heel barok. Ik heb geluk dat ik de kerk open aantref, want meestal is ze gesloten. In stilte knielt een vrouw  biddend in het gangpad. De protestantse Hollanders waren niet erg dol op katholieke kerken. Meestal werden ze gebruikt als ziekenhuis of depot voor goederen of vee. Drie jaar na de verovering van de stad noteerde Cornelis Ouwman, directeur van de West Indische Compagnie, dat Luanda er vervuild en verwaarloosd bij lag. De Portugezen hadden na de herovering de handen vol met het restaureren van gebouwen.

Het leven in de eens zo mooie stad was in de Nederlandse tijd ronduit ellendig. Weinig voorraden, slechte voeding, ziekte en verveling. Een jaar na de verovering was de helft van de oorspronkelijke bezettingsmacht al overleden. Malaria en gele koorts sloegen genadeloos toe. Logisch dat niemand zich druk maakte om het stedelijk schoon. In  de archieven van de WIC vind je tal van brieven van directeuren en officieren die vroegen om terugkeer naar Brazilië of naar het vaderland.

In het achterland van Luanda richtten de Nederlanders een aantal kleine forten en posten op. Ze verkenden de omgeving en joegen op de Portugezen. Met het jacht de Groote Gerrit voeren ze de Kwanza rivier op. Ik vaar er nu ook, met achter me het geronk van de buitenboordmotor. De rivier stroomt traag en drijft vol kroos. De drukte van de stad ligt 100 kilometer van me vandaan. Dit gebied lijkt een beetje op de Biesbosch, maar dan met tropische watervogels. Verderop richtten de Nederlanders een wambuis of kleine schans op.

Maar de Portugezen gaven het verlangen naar de terugname van Luanda niet op. In 1648 maakte een vloot van 15 schepen de oversteek van Brazilië naar Angola. De Nederlanders, verzwakt en verwikkeld in gevechten met de Portugezen in het achterland van Luanda, hadden geen schijn van kans. Het spel was uit. De herovering door de Portugezen op 15 augustus 1648 was een gebeurtenis die groots werd gevierd en daarna nog regelmatig herdacht. In het fort zie ik een aantal plaquettes die herinneren aan 15 augustus 1648, Maria ten hemelvaart, de dag dat Luanda weer Portugees werd.

Net buiten de grenzen van de oude stad staat de Nazareth kerk. Gebouwd op de ruïnes van het fort Santa Cruz dat door de Nederlanders was vernield. De nieuwe Portugese gouverneur van Angola, André Vidal de Neigreiros, liet deze kerk bouwen. Op weg naar de herovering van Luanda verging zijn schip in een storm. Hij deed de plechtige belofte een kerk te bouwen als hij de ramp zou overleven. 15 jaar na de herovering van de stad was het mooie witte kerkje gereed. Binnen herinnert een tegeltableau van blauwe ‘Azulejos’ aan zijn schipbreuk.

Het was een groot verlies aan manschappen en toch een overwinning. Voor Nederland markeerde de val van Luanda het keerpunt in haar koloniale expansiezucht. Vanaf nu zou het indrukwekkende bezit aan koloniën en handelsposten in de Amerika’s , Afrika en Azië langzaam ineen krimpen. De kaarten werden weer terug gespiegeld, met de oceanen naar de achtergrond. Vandaag de dag restten ons nog een paar stipjes in de Caribische zee. En voor wie goed zoekt wat sporen in voormalige koloniën en handelsposten.  Net niet helemaal van de kaart geveegd.