Klei-landen

Stel je voor: een les topografie van Nederland. Een paar duizend jaar terug. Noem de eilanden in de Zeeuwse delta. Anno 2021 slaag je wel voor die proef. Je somt de twee Bevelanden op, voegt Walcheren toe, vergeet de dubbelnamigen niet: Schouwen-Duiveland en Goeree-Overflakkee en maakt het af met het eiland Tholen. De echte briljanten onder ons weten ook de namen van wat kruimelwerk te noemen zoals Tiengemeten, Hompelvoet en Dwars in den Weg. Daar kwam je een paar duizend jaar geleden niet mee weg. In de delta lagen ontelbaar veel eilanden. Maar dat zou veranderen toen de mens het gebied onder handen nam. 

Je merkt het amper, als je bij Halsteren over de brug naar Tholen rijdt. Alsof je het zoveelste kanaal passeert. Het zou je zo ontgaan dat je een eiland betreedt. De Eendracht, grensrivier tussen Brabant en Zeeland, was eeuwen lang de vaarroute van Rotterdam naar Antwerpen. En bij Tholen, het stadje dat ontstond aan die vaarroute, wist je wat je te doen stond: tol betalen. 

Vanaf de 12e eeuw gingen mensen aan de slag om eilandenrijk Tholen langzaam maar zeker in te dijken en in te polderen. De afzonderlijke kleine eilandjes: Schakerloo, Poortvliet, Scherpenisse, Sint Maartensdijk, Stavenisse en Moggershil, werden zo door afdamming van schorren en tussenliggende geulen samengevoegd. 

Uit puzzelstukjes werd het eiland Tholen gevormd. Vandaag de dag zie je daar bijna niets meer van. Maar rij maar eens van Tholen naar Stavenisse. Voorbij elk dorp dat je passeert duikt de weg de laagte in: je rijdt door een voormalige geul.  Hoe moeilijk het was de zee buiten de deur te houden werd in de loop van de eeuwen duidelijk. Dijken waren lang niet altijd bestand tegen zware stormen en het stuwende water. Er werd heel wat gewonnen land met inwoners en al teruggenomen. Bijvoorbeeld op het meest westelijke stuk van Tholen. Het dorp Moggershil is daar in de zestiende eeuw in zee verdwenen. Nu herinnert alleen de naam Moggershilseweg nog aan de nederzetting. Je ziet niet meer dan weiland, windmolens en een rechte dijk. Het wapen van het voormalige dorp verraadt wat destijds is gebeurd. Turfstekers zorgden dat het buitendijkse land werd afgegraven en de dijk langzaam maar zeker werd ondergraven. Het was een makkie voor de zee om het gewonnen land weer terug te nemen. Nog tot voor kort werden resten van het dorp bij archeologisch onderzoek teruggevonden. 

Het verhaal van het gevecht met de zee maakte het eiland in de 19e eeuw al een attractie voor buitenlandse toeristen. In de reisgids ‘La Hollande’ van de firma Hachette uit 1862 lees ik over Tholen: ”cette ile fut presque entierement  submergee en fevrier 1825 par suite du’n ouragan que rompit ses digues“

Ramptoerisme is ook mij niet vreemd: ik stop een paar kilometer voor de westkant van Tholen bij een klein monument verscholen langs de provinciale weg. Een vis. Of is het een monster? 

Beeldhouwer Gerrit Bolhuis laat ons de twee kanten van de zee-medaille zien: het brengt welvaart maar kan ook monsterlijk gevaarlijk zijn. Het monument voor de watersnoodramp werd in 1958 buiten Stavenisse geplaatst. Niet in het dorp zelf zoals aanvankelijk het plan was. De diepgelovige bevolking zag de overstroming van 1953 als een straf van God. Die overtuiging liet zich niet verenigingen met het beeld dat Bolhuis creëerde. 

Wat de inwoners van het zwaar getroffen dorp wel accepteerden was de hulp van koning Haakon van Noorwegen. Hij schonk het dorp na de ramp een serie houten huizen om de directe woningnood te lenigen. De Stavenisse geschenkwoningen staan er nog. 

Hoe heftig de overstromingen in 1953 waren zie je aan het bord in het weiland bij het monument van Bolhuis, met een aanduiding welk peil het zeewater in 1953 bereikte. Zo’n kolkende hoogte moet wel veel vernieling hebben gebracht: het grootste deel van het eiland stond onder water. 

Terug in het stadje Tholen is het net zo stil als elders op het eiland. Ik wandel door de verlaten Hoogstraat langs het oude raadhuis, langs café old friends en het voormalige post- en telegraafkantoor. Alleen op de oude omwalling waar de molen ‘de Hoop’ het uitzicht opeist tref ik een verloren wandelaar die zijn hond uitlaat. 

Ook de haven, de plek waar vroeger de veerboot uit Halsteren aankwam, is opvallend leeg. De kotter Tannetje Johanna Cornelia ligt op een hoek aan de kade, haar hydraulische kraan werkeloos op het achterdek. 

In 1928 werd Tholen voor het eerst door een brug verbonden met het vasteland. Na de watersnoodramp werd het eiland via de Oesterdam en de Philipsdam als een kraal geregen aan de ketting die we ‘Deltawerken’ gingen noemen. De Eendracht werd gekanaliseerd en omgedoopt tot Schelde Rijnkanaal. 

Eenmaal goed ingesnoerd door ‘s-mens werkende hand, spraken we niet langer van het eiland Tholen. Het heet nu ‘voormalig eiland’.