Victorie (of nie)

In Kensington Gardens, hartje London staat een granieten obelisk. Ik moet er meerdere keren achteloos aan voorbij zijn gelopen. Je ziet dat het geen origineel Egyptisch exemplaar is, maar een latere versie. ´In memory  of Speke´ staat er op gegraveerd.

Ik moet aan dat monument denken als ik onder het uitgeklapt landingsgestel van de Dash 8 voor het eerst het Victoriameer zie verschijnen. John Hanning Speke staat bekend als de ontdekker ervan. Dat was in 1858. Een grote doorbraak in die tijd.

Ik lees graag in oude aardrijkskundeboeken. Wat wist men 100 tot 200 jaar geleden nog weinig over gebieden waar we nu gewoon losjes naar toe reizen. In het oudste exemplaar dat ik heb, uit 1842, staat beschreven dat men gehoord had van een groot meer in de binnenlanden van oost-Afrika, maar dat er nog weinig over bekend was.

Groot is het Victoriameer zeker. ‘s nachts hoor ik vanuit mijn guesthouse de golven klotsen alsof ik me aan zee bevind. Zee is het niet, maar wel het een na grootste zoetwatermeer op aarde. 15 jaar geleden stond ik voor het allergrootste exemplaar: het Baikalmeer in Rusland. Maar met haar 70.000 km2 is het Victoriameer nog steeds groot genoeg om er Nederland en België samen in op te bergen.

Ik laat me een stukje over het water rondvaren om iets van die uitgestrektheid te ervaren. Hier in de baai van Entebbe zie je aan de horizon de eilanden in het meer, de echte oneindigheid ligt daarachter.

De vondst van het Victoriameer is te vergelijken met de eerste stap op de  maan ruim honderd jaar later. Economische belangen, wetenschappelijke nieuwsgierigheid en de zucht naar het ontrafelen van een groot mysterie dreven ontdekkingsreizigers diep het Afrikaanse continent op.

In het Leerboek der Algemene Aardrijkskunde van A. van Otterloo uit 1868 staat het mooi omschreven:  de krijgsuitrustingen en handelsondernemingen van den Onderkoning van Egypte, de uitbreiding van den ivoor- en den slavenhandel en de onvermoeide wetenschappelijke nasporingen van talrijke reizigers hebben eindelijk de bronnen van den Nijl doen vinden. (….) Den Nijl ontspringt in het Oekerewe-meer (Victoria-Nyanza)’

Al sinds mensenheugenis staat de Nijl bekend als een machtige rivier. De langste ter wereld, hoewel dat afhankelijk van je definitie ook de Amazone kan zijn. Het gigantische stroomgebied is een bron van onze beschaving, vindplaats van de alleroudste menselijke fossielen en levensader door Afrika.

Ik heb de Nijl meerdere keren gezien en bevaren. In Egypte en Soedan. En zien slingeren hoog vanuit de lucht. Vooral waar je de rivier omringt ziet door eindeloos woestijnzand begrijp je het belang ervan.

De soms letterlijk koortsachtige zoektocht naar de bron van de Nijl was als de wedloop naar de maan: eeuwige roem voor de man die er de eerste stap zou zetten. De ontdekking van het Victoriameer als bron van de Nijl maakte John Speke in één klap beroemd. Hij was ook degene die de naam van koningin Victoria aan het meer gaf. Terwijl het natuurlijk helemaal niet zo heette. De volken die rond het meer woonden hadden elk in hun eigen taal een naam: 'Nnalubaale, Nyanza, Ukerewe’.

De beroemde ontdekkingsreiziger Stanley schreef in 1875 in één van zijn brieven: ´I hear a multitude of strange names, but whether they are of countries or lakes it is impossible to divine for the people's knowledge of geography impression is naturally very superfacial´. Recent gingen in Oeganda stemmen op om een streep te zetten door de koloniale naam en het meer één van de oorspronkelijke Afrikaanse namen terug te geven

Met de ontdekking van het Victoriameer was het debat over de bron van de Nijl nog niet beëindigd. Speke werd bekritiseerd omdat hij de rivier niet helemaal tot aan de bron zou hebben gevolgd. De dag voor het wetenschappelijk debat waar deze discussie beslecht moest worden overleed hij door een jachtongeluk. Nog steeds is er discussie over de exacte bron van de Witte Nijl. Want het Victoriameer wordt op zijn beurt door verschillende rivieren gevoed, onder andere uit Rwanda.

Het duurde nog een tijd voordat men de morfologie van het Victoriameer goed in kaart kreeg. Aanvankelijk was het nog de vraag of het wel één meer was of een samenstel van verschillende meren. Dat laatste was de opvatting van David Livingstone. Speke echter ging uit van één grote watermassa. Stanley was geneigd het oneens te zijn met Livingstone, ´who reported upon hearsay at a great distance from its shores´

Stanley voer met zijn boot de Lady Alice het meer helemaal rond en bewees zo Speke´s gelijk. Hij publiceerde de eerste complete kaart van het Victoriameer.

Grote zoetwatermeren zie je vooral op plekken waar continentale platen uit elkaar worden getrokken en er een grote slenk (vallei) ontstaat. In Afrika is de Grote Slenk het gebied waar je het Victoriameer, het Tanganyika-meer en het Malawimeer vindt. Over 10 miljoen jaar zal het uit elkaar bewegen van tektonische platen er voor zorgen dat het oostelijke deel van Afrika zich afsplitst en een nieuw continent vormt.

Er gingen destijds allerlei verhalen rond over vreemde wezens rond het Victoriameer. Stanley schreef: ‘one man talks about a territory peopled with dwarfs, and another with giants; while a third is said to possess a breed of such large dogs that even my mastiffs are quite small compared to them.’

Geen van dat alles trof hij aan. Hij zal zeker wel de vele soorten watervogels hebben gezien die ik hier ook aantref: witte reigers en ijsvogels.

Alle dieren en planten die men tegen kwam werden nauwkeurig gecatalogiseerd en van een naam voorzien. John Speke had de eer een aantal nieuw ontdekte diersoorten naar hem genoemd te zien worden, zoals de schildpad Kinixys spekii  en de hagedis Heliobolus spekii.

Het was de tijd van opkomende wetenschap, de tijd van Darwin’s evolutietheorie: de soort die zich het best weet aan te passen aan (veranderende) omstandigheden zal voortbestaan.

Honderd jaar later zou de betekenis van Darwin’s theorie hier in het Victoriameer maar al te duidelijk worden. En in zekere zin ook nog dankzij een monsterlijk wezen: de roofzuchtige nijlbaars. 

 

Het Victoriameer staat bekend om zijn grote variëteit aan vissoorten. In de jaren vijftig kwamen Britse koloniale ambtenaren in  Oeganda op het lumineuze idee om de visserij een boost te geven door de nijl- of victoriabaars, een grote, gemakkelijk te vangen en smakelijke vis, uit te zetten in het Victoriameer. Een visser in Entebbe toont me een schaal met stukken rauwe nijlbaars. Ik mag proeven, het schijnt lekker te zijn met wat zout en kruiden, maar ik bedank vriendelijk.

De populatie van deze grote roofvis groeide explosief. Gevolg: een bloeiende visserij met de nijlbaars als belangrijk exportproduct naar met name Europa. Op sommige plaatsen groeide de commerciële visvangst met maar liefst duizend procent. De landen aan het Victoriameer profiteerden natuurlijk flink van deze economie. Maar er was een schaduwkant: de razendsnelle aantasting van de inheemse vispopulatie in het meer, waarvan sommige soorten ondertussen al zijn uitgestorven.

In 1994 schreef bioloog Tijs Goldschmidt er een boek over onder de titel 'Darwins Hofvijver'. Tien jaar later verscheen de roemruchte documentaire met de angstaanjagende titel ‘Darwin’s nightmare’ van  Hubert Sauper. Sauper toont de donkere kant van de visindustrie. Het beeld van grote Oekraïense Antonov vrachtvliegtuigen die volgeladen met nijlbaars richting Europa vertrekken kleurt het verhaal in. Precies zo’n toestel zie ik vertrekken vanaf het vliegveld van Entebbe. 

De visvangst groeide zo hard dat zelfs het voortbestaan van de nijlbaars zelf werd bedreigd. In 2007 besloten de gezamenlijke Oegandese visverwerkers geen vissen kleiner dan 50 centimeter meer te accepteren.

Het Victoriameer biedt zeker 150.000 vissers een bestaan en een veelvoud daarvan werkt als toeleverancier of verwerker van vis. Zoals de visroker. In het vissersdorp aan de Katonga landing site in Entebbe zie ik hoe dat in zijn werk gaat. De vis, veelal tilapia, wordt gerookt in ovens van leem en klei afgedekt door golfplaten. De bobo’s van de grootschalige visverwerkingsindustrie zullen het best goed hebben, maar in een gewoon vissersdorp zie je vooral armoede. 

Vervuiling, bevolkingsdruk, overbevissing en klimaatverandering zijn een bedreiging voor de visstand en voor de mensen rondom het meer. 165 jaar geleden was de ontdekking van het Victoriameer baanbrekend nieuws. Toen nog een onontdekt ecologisch paradijs, nu staat het onder druk vanwege overexploitatie.

Zou het zo ook kunnen gaan met de maan, waar Neil Armstrong als eerste ontdekkingsreiziger in 1969 zijn voet plantte?  Benieuwd of in 2134 maatregelen zijn genomen om uitputting van grondstoffen daar te voorkomen. Ik kan het me zomaar voorstellen.