Nu we toch het slavernijverleden herdenken….(1)

In 2023 herdenken we de afschaffing van slavernij 150 jaar geleden. En dat is goed. Bij het zien van voormalige plantages in Suriname en de Antillen en de voormalige slavenforten aan de kust van West-Afrika had ik niet veel fantasie nodig om me de ellende van een leven in gevangenschap en slavernij een beetje voor te stellen. Maar slavernij heeft meer gezichten. En nu we het dit jaar toch over slavernij hebben, doe ik er een paar invalshoeken bij. 

Grindavik. Een rustige vissersplaats aan de zuidkust van IJsland. Jaren terug was ik er. Geen plek waar je een relatie vermoed met ons slavernijverleden. Daar had ik althans destijds geen benul van. Nu weet ik beter. Hier in Salé, bij de Marokkaanse hoofdstad Rabat ligt het antwoord 

Salé is een oude plaats, gesticht in 1030 door Arabisch sprekende Berbers. De stad staat vooral bekend om haar 17e -eeuwse reputatie als piratennest. Stoer staan de oude stadsmuren nog bijna volledig overeind. Dit was geen oord om mee te spotten. 

En wat deden de piraten? Roven natuurlijk. Schepen enteren, kusten afstropen. 

En wat namen ze mee?  Van alles, wat ze maar pakken konden. Het meest lucratief was de handel in mensen. Je landt op een kust, overvalt een dorp en neemt zoveel mogelijk mensen mee om ze te verkopen als slaven. Misschien vraag je je af wat dit alles met ons land te maken heeft? Dat antwoord vond ik vijf jaar geleden in Meknes. Of lees het boek van Abeldkader Benali uit 2020: ‘Reizigers van een nieuwe tijd’, over onze landgenoot Jan Janszoon. Lange tijd was deze Jan opperpiraat van het hele stel. Geboren in Haarlem,  geschoold tot schipper en kapitein maakte hij carrière in Algiers, centrum van piraterij en slavenhandel. Daar bekeerde hij zich tot de islam. Moerad Rais noemde men hem vanaf dat moment.

Toen een aantal Europese landen vrede sloten met Algiers moest hij op zoek naar een nieuw hoofdkwartier. Dat werd Salé: bewoond door Moriscos: Moorse bannelingen verdreven uit Spanje. En anti-Spanje sentiment was een belangrijke voedingsbodem voor de piraterij in deze streek. Jan klom op tot president van wat ondertussen een onafhankelijke stadsstaat Salé was geworden. Een republiek waar de sultan weinig grip op had. Dat liet hij decennialang ook toe. De piraterij van Salé diende immers een van zijn doelen: het dwarsbomen van Europese naties. Met bovendien een moslim aan het hoofd.

Loop door de kronkelstraatjes van de oude medina, sta aan de indrukwekkende stadsmuur of bezie de stad van een afstand  in Rabat aan de overzijde van de Bouregreg rivier en je waant je zo in de tijd van weleer. 

In 1627 ging Jan Janszoon alias Moerad Rais  met vier schepen en 300 piraten  schepen op strooptocht, helemaal naar IJsland.  In Grindavik nam hij enkele tientallen gevangenen mee, verderop op de Westmann eilanden veel meer. Vooral vrouwen en kinderen. Iedereen werd prompt naar de slavenmarkt in Algiers gebracht en verkocht. Wie geluk had wist te organiseren dat in het moederland losgeld bijeen werd gebracht om vrijgekocht te worden. Maar dat was eerder uitzondering dan regel. Van de 400 gevangen op deze strooptocht keerden er een kleine 30 terug naar IJsland. 

De handel in christelijke slaven was omvangrijk. Alleen al op de slavenmarkten van Algiers, Tunis en Tripoli zijn naar schatting ruim een miljoen mensen verhandeld. In Salé ging het aan het begin van de 16e eeuw om naar schatting 800 slaven per jaar. Onder hen enige tijd Maarten Tromp, de latere luitenant-generaal van de Nederlandse vloot. Het Ottomaanse rijk (het toenmalige Turkse rijk) is een van de koplopers: daar zijn in de loop van de eeuwen ruim 2,5 miljoen christelijke slaven verhandeld. 

Hoe het Moerad Rais verder verging lees je in een mooi artikel op website van het tijdschrift Historia. Zijn bewogen leven eindigde op een rustige post onder de bescherming van de sultan van Marokko. 

Het verhaal van jan Janszoon is tekenend voor de wijdverbreide omvang van de Nederlandse slavenhandel. Niet alleen via staatsondernemingen als de VOC en de WIC, maar tal van landgenoten waren slavenhandelaar als particulier ondernemer. Vier jaar geleden beschreef ik in Guinee het verhaal van Samuel Samo, die ook goed geld verdiende in deze handel. Op die plek werd me duidelijk hoe ons land zo lang mogelijk profiteerde van de lucratieve handel in mensen, tot het min of meer gedwongen werd voor afschaffing te gaan. En de excuses? Zijn die ook niet uitgesteld tot het niet meer houdbaar was? Of noem je dat 'laat tot inzicht gekomen'? Zeg het maar.

Slavernij is van alle tijden. Niet alleen iets uit het verleden. Daarover meer in mijn volgende blog over een weinig bezocht land: Mauritanië.