De kleinste kruimel

Het verkruimelende Joegoslavië viel in de jaren negentig uiteen in tal van gebieden die letterlijk vochten voor autonomie. In mijn vorige blog schreef ik over Servisch Krajina, een regio die uiteindelijk opging in Kroatië. 

Het grootste land dat is voortgekomen uit de ontbinding van de federale staat Joegoslavië is Servië. Zowel in oppervlakte (ruim 51.000 km2, een slag groter dan Nederland) als inwoners (6,7 miljoen).  Ik ga op weg naar de kleinste kruimel. Die vind ik in het uiterste noordwesten van Bosnië-Herzegovina, net over de grens met Kroatië. 

Ik keek op een kaart van Joegoslavië in de jaren negentig. Zodra mijn oog viel op het lichtgroene vlekje in die noordwest hoek ging mijn geografenhart sneller kloppen. Wat was dit kleine gebiedje met de naam autonome provincie West-Bosnië, enige tijd zelfs republiek West-Bosnië?  Waarom afgescheiden van Bosnië terwijl de bevolking uit vooral Bosniakken bestond en nog steeds bestaat?

De start is van mijn verkenning gaat niet volgens plan. Ik sta aan de verkeerde grensovergang. Eentje die specifiek bestemd is voor lokale inwoners. Vriendelijk wordt me de weg gewezen naar een grenspost tien kilometer verderop. Daar luk het om ingestempeld te raken en het stadje Velika Kladuša in te rijden. 

Het is de vierde keer dat ik Bosnië bezoek. Meteen is daar de onmiskenbare Bosnische atmosfeer. De kleuren van de gebouwen, wat geler en donkerder en wat meer aftands dan in Kroatië, de mannen op straat en natuurlijk de moskee, die het centrum van het kleine stadje domineert. Overigens vlak bij de mooi gerestaureerde orthodoxe kerk.

Velika Kladuša, een gemeente met slechts 40.000 inwoners was het centrum van een bijzondere afscheidings-manoeuvre van het voormalige Joegoslavië. Het draait allemaal om één man: Fikret Abdic. Hij verwierf grote naam door in de jaren tachtig het een van de grootste bedrijven van Joegoslavië te leiden: Agrokomerc, een gigant op het gebied van voedselverwerking. In de hoogtijdagen had het 13.000 werknemers, zo’n beetje de hele beroepsbevolking van Velika Kladuša en omliggende regio.

Wie rond kijkt in het stadje ziet de naam Agrokomerc nog overal, zij het wat verweerd. Nu stelt het bedrijf niet zoveel meer voor, maar destijds bracht het de gemeenschap grote welvaart. Het maakte Abdic mateloos populair.

Zo populair dat hij in 1990 de Bosnische presidentiële verkiezingen won. De gedoodverfde president van dat land stond om nog steeds onduidelijke redenen die positie af aan zijn collega Izetbegovic, een naam die volgers van het nieuws in de jaren negentig bekend in de oren zal klinken.

Abdic voelde niet veel voor aansluiting van ´zijn´ regio bij de Bosnische federatie. Hij zag meer in een eigen autonoom staatje, daarbij geholpen door de Kroaten en Serviërs, die dit stukje Bosnië dat zo dicht bij regio´s lag waar zij zelf etnische dominantie hadden graag wilden isoleren. Lokaal hield niemand Abdic tegen. Hij werd immers op handen gedragen. Bovendien was verzet levensgevaarlijk. Zo kon het gebeuren dat een gebied met een oppervlakte zo groot als de stad Groningen zich losmaakte van de grote jongens.

Niet lang, want in 1995 viel het gebied definitief terug in handen van Bosnië. Afgedwongen door de internationale gemeenschap die met diplomaten en wapensteun aanstuurde op een definitieve regeling voor Bosnië, Servië en Kroatië.

Wandel naar het kasteel dat boven het stadje uitrijst en je vindt nog tekenen uit die tijd. Kanonnen. Ze staan netjes opgesteld in de velden rondom de burcht, die destijds de zetel was van de provisorische regering van het mini staatje. Abdic ging in ballingschap in Kroatië, werd uiteindelijk veroordeeld voor oorlogsmisdaden en ging de cel in. Maar hij behield zijn populariteit. In 2016 werd hij gekozen tot burgemeester van Velika Kladuša. ‘War Criminal Re-Elected as Mayor in Bosnia’ luidde de kop op de nieuwssite Balkan Inside toen hij in 2020 herkozen werd.

De stad zelf is bij de gevechten in de jaren negentig gelukkig gespaard gebleven. Slechts her en der vind je nog wat kogelgaten in muren.

Dat er desondanks veel mensen van hier zijn gesneuveld in de Bosnische oorlog zie je op het monument bij de moskee. Tientallen namen op een fel wit geschilderde gedenksteen.  De mannen van Abdic werkten samen met Bosnische Serviërs uit de nabijgelegen Republika Srpska en vochten met hen tegen het Bosnische leger, onder andere rond Bihac.

Al rondwandelend valt mij op hoeveel gedenktekens en kunstwerken je hier vindt die stammen uit de Joegoslavische tijd of daar aan herinneren.  Beelden van lokale Bosniakken die vochten als partizaan in de Tweede Wereldoorlog. In het centrale park een groot gedenkteken met de zo bekende rode ster van Joegoslavië, verderop een kunstwerk met de naam ‘Gouden oorbel’ in een typische vormgeving uit de Joegoslavische tijd. Allemaal behouden. Ik denk niet bij gebrek aan middelen om ze te vervangen door meer eigentijdse uitingen. Het lijkt erop dat men de objecten koestert. Als een vingerwijzing naar een tijd van relatieve rust en vrede. En dat is niet vreemd. Als er een deel van het voormalige  land der Zuid-Slaven is dat heeft geleden onder de desintegratie dan is het Bosnië wel.

Terug in Kroatië, op grondgebied van de EU bedenk ik me dat het bestaan van het ingewikkelde bestuurlijke construct dat de federatie Bosnië-Hercegovina nu is misschien een goede graadmeter zal zijn voor de staat van  Europa. Als dit land bijeen gehouden kan worden, dan kan Europa zeker ook verenigd blijven. Nee, zo simpel is het niet, maar de gedachte spreekt me aan. Een samenwerking van grote brokken en kleine kruimels. Niet omdat het door oorlog afgedwongen is, maar omdat we zien én willen én regelen dat iedereen van dat samenspel profiteert.