Verfijnd en verstild

In 2015 zond de NPO een mooie serie documentaires uit over de grote reis die Abraham Kuyper, theoloog en politicus, in 1905 maakte rond de middellandse zee. In de tv serie reist historicus George Starinck Kuypers achterna aan de hand van diens reisverslag "Om de Oude Wereldzee". Voor mijn vertrek naar Marokko download ik een exemplaar bij De Nederlandse Bibliotheek. In het vliegtuig naar Fez lees ik het hoofdstuk waarin hij zijn verblijf in Marokko beschrijft. 
Er is een passage in het verslag van Kuypers die ook Starinck opvalt. Hij gebruikt het in de documentaire. "Dit Fez (in het land zelf Faz uitgesproken) is zoo heel anders dan men zich dit in Europa voorstelt. Van het Marokkaansche leven vormt men zich in Europa meest een half-barbaarsche voorstelling, terwijl toch in werkelijkheid nauwelijks een fijnere beschaving denkbaar is, dan men te Fez vindt." 

We kunnen zijn uitspraak checken, want het oude stadsdeel Bali el Fes is sinds eeuwen haast onveranderd gebleven. Elke reisgids zal je dat bevestigen. En ik doe dat ook: verfijnd gedrag van de mensen, verfijnd voedsel, verfijnde kunst. En bovenal: een prachtig authentiek middeleeuws stadsdeel. Ik heb heel wat van dit soort grote, oude medina's gezien in de Arabische wereld: van Istanbul tot Algiers en alles in de halve maan er tussen in. Deze medina uit 1200, die destijds Fez tot de grootste stad ter wereld maakte, is anders. Veel mensen en relatief weinig geluid. Er heerst hier een rustige drukte. Geen geschreeuw en geen claxonerende auto's: die passen er niet in. Het vervoer van goederen gaat per ezel, met een handkar of gewoon op de rug.

Zachtjes maar duidelijk vragen de mannen met hun karren en ezels of mensen aan de kant willen gaan. Alles en iedereen stroomt door in zijn eigen tempo. Geen probleem als je verdwaalt in het spinrag van smalle steegjes (en dat doe je gegarandeerd). Gevraagd of ongevraagd wordt je vriendelijk de weg gewezen. Natuurlijk onderhandel je over je aankoopprijs van dat kledingstuk of souvenir, maar in een keurig gesprek zonder gedoe of achterna gerend te worden. Kuyper was onder de indruk van de Fazi. "De Fazi is voor Marokko wat een Parisien voor Frankrijk is, de man van rijker, hooger en fijner ontwikkeling".

Wandelend door de oude medina kom je vroeg of laat langs een van de plekken waar leer wordt gelooid en geverfd.  Vanaf het dak van omliggende huizen kun je zien hoe het leer van schapen, geiten en kamelen in levensgrote ronde bakken wordt gewassen in kleurstof. Mannen staan kniehoog in de vloeistof te zwoegen met de loodzware huiden. Een eeuwenoude industrie als indrukwekkend schouwspel. Niemand verzuimd je te vertellen dat alles hier in cooperaties is georganiseerd, iets wat sympathiek klinkt en dus eerder tot een aankoop stemt. Kuypers schreef: "Ook het maatschappelijk leven in breeder zin slaapt te Fez in het minst niet. Met name het corporatieve leven is er zeldzaam sterk ontwikkeld (...) Er is geen bedrijf, of het bezit een corporatie, waar van alle vakgenooten lid zijn (...) Het gildewezen in optima forma."

De band tussen de stad Fez en ons land is al oud. Ver voor Kuypers' tijd ging er al iemand uit Fez naar Nederland. Rond 1550 werd hier Samuel Pallache geboren, uit een Joods geslacht waarvan de afstammelingen nu nog in Nederland wonen. Samuels voorouders waren na de Reconquista (zie mijn vorige blog uit Toledo) vertrokken uit Spanje om zich, zoals velen, te vestigen in Fez. Spanje was een gemeenschappelijke vijand van Marokko en de kersverse Nederlandse Republiek. 
Begin 1600 werd Samuel door de sultan van Marokko als gezant naar ons land gestuurd. In Den Haag had hij een ontmoeting met de Staten Generaal, wat in 1610 resulteerde in een handelsverdrag tussen de twee naties. 

Uniek, want het was het eerste verdrag tussen een Europees en een niet-christelijk land. Het sprekende portret 'man in orientaalskostuum' dat Rembrandt in 1633 schilderde is waarschijnlijk dat van Samuel Pallache. Pallache overleed in Den Haag. De begrafenisstoet werd begeleid door Prins Maurits zelf, als een laatste en groot eerbetoon. Zijn graf is nog te vinden op de joodse begraafplaats in Ouderkerk aan de Amstel.

Tegenwoordig is Fez met ruim een miljoen inwoners haar middeleeuwse stadsdeel ver ontgroeit. Toch kunnen de nieuwe, modernere stadsdelen niet tippen aan dat oude juweel. Deze toeristische attractie is samen met de ambachtelijke leer- en tapijtindustrie bovendien de kurk waarop de stadseconomie drijft. Werkelijk alles uit deze stad voert je terug naar tijden van weleer. Wil je weten hoe Kuyper 100 jaar geleden of Pallache 500 bijna jaar geleden deze stad vol verfijnde beschaving zagen? Geen probleem: morgen gaan.