Irrelevant

Ik heb vandaag een nieuwe term geleerd uit de politieke geografie: irredentisme. Voor een heldere definitie kijk je op de website van Onze Taal: ‘het streven van een staat om gebieden van andere landen aan het eigen land toe te voegen, omdat die gebieden ooit deel uitmaakten van het land, of omdat er mensen met dezelfde taal en etniciteit wonen’. Irredentisme is een uitingsvorm van een diep ingebakken kenmerk van de menselijke soort: territoriumgedrag.

Zonder de term te kennen heb ik al eerder over het verschijnsel irredentisme geschreven: in het Tsjechische Sudetenland: ingelijfd door Nazi-Duitsland; de Franse regio Elzas, overspoeld door Duitse en Franse golven van nationalisme; Corsica: waar onder het geweld van Franse en Italiaanse sentimenten het eigen nationalisme werd geofferd.

Wie in de recente geschiedenis duikt ziet dat irredentisme niet louter een nationalistisch sentiment uit de vorige twee eeuwen is. Wat dacht je van de annexatie van de Krim?
Dat is nog maar zeven jaar geleden.

De term komt van het Italiaanse woord irredenta: het nog niet teruggewonnen Italië. Ik ben in een deel van dat teruggewonnen Italië: Trento, een middelgrote stad stad in Noord-Italië, hoofdstad van de provincie Trentino. Vlak voor het treinstation staat een enorm beeld van de dichter Dante. Resoluut reikt zijn hand over de voorbijgaande mensen, in de richting van het noorden. Dit is Italië, lijkt hij te gebaren, poten af. Een heldere boodschap voor wie mocht twijfelen of hij hier nog in Duitstalig gebied is.

Lang hoorde de regio Trentino bij het Oostenrijkse Tirol, een provincie in het Oostenrijks-Hongaarse keizerrijk. De eenwording van Italië in het midden van de negentiende eeuw wakkerde het streven onder etnische Italianen naar aansluiting bij Italië aan. Triest, Istrië en ook Trento waren centra van de beweging die ontstond. Ik begrijp dat beter nu ik de stad heb gezien. Alles hier oogt en ademt Italië. Niks Duits of Oostenrijks-achtige architectuur of sfeer. Zelfs nauwelijks gerechten van de noorderburen op de menukaart.

Wie over de Alpen komt gesjeesd op weg naar bezienswaardige giganten als Verona en Venetië, begaat een vergissing door Trento links te laten liggen. Het is een parel van een stad, nog niet vermorzeld door massa toerisme. Intieme straatjes, bijzondere architectuur, omringd door een prachtig berglandschap. Grote tijdperken uit de Italiaanse geschiedenis, de Romeinse tijd, de Renaissance en de Risorgimento in de negentiende eeuw zijn hier te vinden in monumenten en musea.

Een van de zonen van de stad was Cesare Battisti. Aan het centrale plein van de stad, de Piazza del Duomo staat het huis waar hij in 1875 werd geboren. Cesare’s leven zou in het teken staan van de rechten van de etnisch Italianen in het Oostenrijkse keizerrijk. Inderdaad, hij was Irrendentist. Als journalist werkte hij begin 1900 bij een clandestiene krant, Il Popolo, waarin de aansluiting van de Italiaanse regio’s in Oostenrijk bij Italië werd gepropageerd. Van een van zijn collega’s bij de krant zou de wereld later nog veel horen: Benito Mussolini.

Battisti ging de politiek in, werd lid van de Tyoler Landesrat en de Oostenrijkse Reichstag. Zijn pogingen om de Italiaanse gebieden autonomie te geven strandden tot zijn frustratie keer op keer.

De Eerste Wereldoorlog bood hem de gelegenheid te radicaliseren. Genoeg gepraat moet Cesare gedacht hebben. Openlijk pleitte hij voor een oorlogsverklaring van Italië aan Oostenrijk. Hij nam dienst in het Italiaanse leger en vocht tegen de Oostenrijkers. In 1916, tijdens een Oostenrijkse strafexpeditie tegen de ‘afvallige’ Italianen werd Battisti gevangen genomen.

Het machtige kasteel Buonconsiglio toornt dreigend boven het stadscentrum uit. Hier, niet ver van zijn geboortehuis, werd Battisti op 41 jarige leeftijd geëxecuteerd. Het gevangenisblok waar hij twee dagen zat opgesloten is nu te bezoeken. Altijd sinister, dit soort plekken. Maar geen beter moment om doordrongen te raken van de gebeurtenissen ruim 100 jaar terug dan hier.

De triomfantelijke blikken van zijn beul en de omstanders op de foto direct na zijn executie wakkerden de anti Oostenrijkse gevoelens alleen maar aan. Als je de foto ziet snap je dat wel.
Wat een contrast, dat rauwe zwart wit beeld met de zonnige najaarssfeer die nu de paleistuin zo kleurrijk maakt.

Na de Eerste Wereldoorlog gebeurde wat Battisti ooit hoopte maar niet zou meemaken: de Italiaanse regio’s Trento en Trieste werden bij Italië gevoegd. En meer: Oostenrijk moest ook het zuidelijk deel van Tirol inleveren. En dat was volledig Duitstalig.

Het einde van de oorlog was niet het einde van het Irredentisme. De oud-collega van Battisti, B Mussolini werd leider van het land. Van hem weten we dat hij als geen ander het nationalistische vuur aanwakkerde. Vooral met speeches en monumentale architectuur. Voor Battisti werd een megalomaan grafmonument opgericht. De klim die je er voor moet maken vanuit het stadscentrum van Trento raad ik je niet aan in de snikhete zomer, maar nu in oktober is het een aangename wandeling. Het mausoleum is wat je er van kunt verwachten: typisch Mussolini-stijl. Een rond gebouw met bovenop een cirkel van hoge witte zuilen. Een verdieping lager, in de kille marmeren rondgang vind je het grafmonument van Battisti. Voorzien van een verse bloemenkrans met Italiaanse vlag. Ik vraag me af of de man zelf zo’n monument gewenst zou hebben. Zo ja, dan zou hij terstond een stuk van mijn sympathie verliezen.

Italië eert hem nog steeds. Battisti’s naam komt terug op straatnaambordjes en monumenten in elke Italiaanse stad.
In het centrum van Trento is een plein naar hem genoemd. Piazza Battisti oogt heel nieuw. En dat klopt, tal van huizen werden hier gesloopt om de opgraving van de oude Romeinse stad Tridentum mogelijk te maken. Nu is het prachtig blootgelegd in het museum onder het plein. Een plek waar Cesare menigmaal meters boven zal hebben gelopen, zonder te weten wat er beneden hem voor geschiedenis begraven lag.

Het ideaal van Irredentist Battisti werd na zijn dood verwezenlijkt, maar er kwam ook een pobleem bij: de Duitssprekende bevolking in Zuid Tirol. De oplossing: we pompen een hoop Italianen het gebied in en stellen een monopolie in op de Italiaanse taal. Plus we veranderen de naam van de provincie in Alto-Adige, naar de rivier de Adige die door het dal stroomt.

Maar taal en cultuur laten zich niet zomaar uitwissen. Na de Tweede Wereldoorlog sloten Italië en Oostenrijk toch maar een deal om de rechten van de Duitssprekende bevolking te erkennen. Pas in 1992 kwam er een degelijke regeling door het toekennen van autonomie aan de Italiaanse provincie Zuid-Tirol.

Battisti zou misschien zijn ogen niet geloven als hij zou zien dat in 1996 de Euregio Tirol - Zuid-Tirol - Trentino werd opgericht. Trentino was weer bij Tirol gevoegd, maar ditmaal zonder dat Oostenrijk of Italië er de baas waren.
Het is nu een van de welvarende regio’s in Europa. Heeft Battisti hier aan bijgedragen? Moeten we hem bedanken en zeggen dat hij niet voor niets is gestorven? Nog nooit werden de rechten van etnische minderheden in Europa beter beschermd dan in deze tijd.

Mijn boodschap aan alle Irredentisten in andere delen van de wereld: boek een reis naar Trento of Triest, verdiep je in de geschiedenis en vraag je af wat jij beter kunt doen. Samenwerken is ook een vorm van territoriumgedrag. En samenwerken geeft een nieuwe lading aan irredentisme: het wordt irrelevant.