Zwart en geknecht

Het is bijna Sinterklaas. Een gezellig traditioneel kinderfeest. Omlijst door protest tegen en voor de figuur 'Zwarte Piet'. Iedereen heeft er een mening over. Niet zo lang geleden kocht ik een boekje en cd met traditionele sinterklaasmuziek. Leuk voor dochterlief. 'Ook al ben ik zwart als roet, ik meen het wel goed' luidt de tekst van een van de liedjes. Zwart door het roet van de schoorsteen zeggen we tegenwoordig. Mooie oplossing. Maar lang was deze figuur gewoon bedoeld de Afrikaanse knecht van de Sint te zijn.

Hier, duizenden kilometers naar het zuiden en 30 graden warmer dan in Nederland, ben ik op een goede plek die discussie in ons land te overdenken.
Guinee is een voor velen onbekend land. De geografische term Guinee of Guinea staat voor het westelijk deel van Afrika aan de golf van Guinee. De regio, van de Sahel tot aan Angola, strekt zich uit over een lengte van 6000 kilometer en omvat 17 landen. Bij drie daarvan is dat onmiskenbaar: Guinee, Equatoriaal Guinea en Guinee-Bissau.
'Het land van de zwarten', is een verklaring voor de betekenis van de term Guinea. De Portugezen noemden de regio als eerste 'Guiné'. Dat was in de vijftiende eeuw. Een verklaring is dat Guiné een verbastering is van de Berber woorden Ginawen (verbrande mensen) en Aginaw (land van de zwarten).

Later, toen de koloniale handel op gang kwam, noemden de Europese machten de kusten hier naar de producten die er vielen te scoren: Goudkust, Ivoorkust en Slavenkust. Het verhaal van de slavernij is bekend: in grote aantallen werden gevangen genomen zwarte slaven als handelswaar afgevoerd naar de Amerika's om te werken op plantages. Het was een ware en ellendige volksverhuizing uit de golf van Guinea.

Ook het tegenwoordige land Guinee was grootleverancier van slaven. Ik stuit op het verhaal van Samuel Samo, een Nederlandse slavenhandelaar op het eiland Kassa voor de kust van Conakry, de hoofdstad van Guinee. Kassa is het grootste van drie eilanden die samen de Isles de Loos vormen.

Op de meest westelijke punt van Conakry ligt Boulbinet, de plek waar tientallen prauwen liggen aangemeerd. Het zijn zowel vissersboten als veerboten naar de eilanden voor de kust. Wat een bedrijvige drukte hier. Teruggekeerde vissers zijn die tot wel tien dagen op zee geweest bregen hun vangst op de pier.  De nachtwaker van het hotel waar ik verblijf komt van het eiland Kassa. Hij is vandaag mijn gids. Kassa ligt maar een paar kilometer van Conakry, na een half uurtje varen zijn we er. Samuel Samo woonde begin 1800 op dit eiland waarvan de naam is afgeleid van het Portugese woord Casa. In die tijd stond het ook wel bekend als factorij-eiland. Het hoorde toen bij Sierra Leone, een Britse kolonie.

Behendig meert de bootsman zijn prauw aan. Het dorp Kassa is wat je als westerling een typisch Afrikaans dorp zou noemen. Hutten, geiten en kippen, vrouwen met emmers en manden op hun hoofd, zandpaden en stof. Het strand aan de westzijde ligt prachtig in de branding. Een plaatje. Twee kilometer naar het noorden over een stoffig pad bereiken we het vissersdorp Mangue. Onderweg lopen we langs ruïnes van huizen. Ik vraag me af waar de gebouwen stonden waar de slaven in werden opgesloten. En het huis waar Samuel woonde. Misschien wel hier.

In 1811 namen de Engelsen een wet aan die de handel in slaven verbood. Samuel trok zich daar weinig van aan en ging door met zijn bedrijf. Zoals zoveel Nederlandse slavenhandelaars, die goud geld aan deze business verdienden en weinig zin hadden daar mee te stoppen. Het zou Samuel tot bekend figuur buiten de kolonie maken. In 1812 was hij de allereerste persoon die onder de nieuwe wet werd vervolgd. Het verslag van de rechtszaak leest als een spannend boek. Gruwelijkheden die slaven ondergingen worden door getuigen uitgebreid uiteengezet. Een donderpreek van de aanklager over de ellende die de weggevoerde slaven ondergingen. Ellende die Samuel op zijn geweten had. Toch werd hem een koninklijk pardon verleend. Misschien door de vele steunbetuigingen, onder andere van de koning van Loos eilanden, of wie weet omdat Samuels neef lid was van de koloniale raad van Sierra Leone.
Zes  jaar later sloot de kersverse Koning Willem I een Brits-Nederlands verdrag ter wering van de slavenhandel. Zeg maar gerust de Nederlandse slavenhandel. Er wordt wel gesteld dat Willem, die met hulp van de Engelsen aan de macht was gekomen, door hen onder druk was gezet deze overeenkomst te sluiten. Voortaan mochten Nederlandse en Engelse schepen door beide naties onderzocht worden op verboden waar: slaven. In Freetown en Paramaribo werden speciale rechtbanken geïnstalleerd die slavenhandelaren mochten veroordelen.

Het factorij-eiland Kassa werd een visserseiland. Dat is het vandaag nog steeds. Rustig zitten vissers aan de kant netten te repareren hun prauwen dobberen op de kalme zee. In 1904 ging Kassa over in Franse handen. Het was de laatste fase van de koloniale expansiedrift van rivaliserende Europese grootmachten. Tot schrik van de Duitse keizer sloten de Engelsen en Fransen een deal: Egypte onder Engelse controle, Marokko onder Frankrijk. Newfoundland voor Engeland en de Loos eilanden voor Frankrijk. Zo ging dat in die dagen. Afrika verdeeld op de spreekwoordeijke tekentafel. Maar vanaf 1958 was het gedaan met kolonialisme op het donkere continent. Guinee werd in dat jaar het eerste land dat volledig onafhankelijk werd van Frankrijk. Nu kon het eindelijk op eigen benen staan. Maar dat viel na eeuwen van overheersing en knechting niet mee.

Terug in Conakry zie ik waar het land nu staat. Arm, vooral arm. Guinee staat bijna onderaan de lijst van landen op de wereldindex voor ontwikkeling. Een zwakke economie, corruptie, een instabiele overheid en een verbrokkelde infrastructuur. Guinee weet van haar rijkdom aan grondstoffen geen economische rijkdom te maken. Een hoog percentage analfabetisme en een lage levensverwachting. Gelukkig zie ik in de hoofdstad veel groepjes schoolgaande kinderen. Gezang klinkt uit een basisschool.

In het centrum van de stad zie je een paar glimmende gebouwen, meestal hotels. Voor het overige overheersen bouwvallige huizen en hutten met daken van golfplaat het straatbeeld. Er wordt druk gehandeld in van alles en nog wat. Kleine stalletjes met etenswaar waar tot laat in de avond een lichtje brand. Mannen duwen karren met spullen over het verweerde asfalt, vrouwen dragen met eten gevulde emmers door de straat. Op de markt bij de vissershaven heerst een drukte van jewelste. Ladingen vis worden aangevoerd en ter plekke verkocht. De bevolking van Guinee haalt 40% van haar eiwitten uit vis. Een belangrijke voedingsbron dus. De wateren rondom Guinee zijn een geliefd doelwit van illegale visserij. Vooral Russische en Chinese vissers roven de zee leeg. Guinee kan de kosten van een goede controle en handhaving niet opbrengen. Gevolg: in 2013 verbood de Europese Unie de import van vis uit dit land.

Ook andere grondstoffen verdwijnen rap. Neem Bauxiet, waarvan Guinee de helft van de wereldvoorraad in haar bodem heeft. De winning is voor een flink veel in handen van buitenlandse bedrijven, gefinancierd met buitenlands geld. De grondstof wordt geëxporteerd om in landen als China verwerkt te worden tot aluminium. Ondanks de potentiële rijkdom heeft Guinee door de tijd heen weinig gelegenheid gehad zich te ontwikkelen. Machtswisselingen en machtsmisbruik tekenden de tijd na de onafhankelijkheid tot nu toe.

De verhalen die ik lees over militairen die westerlingen al bij aankomst op het vliegveld afpersen, lijken verleden tijd. Ik wordt niet lastiggevallen, zelfs vriendelijk de hand geschud door politiemannen en militairen. Alleen op weg van het vliegveld naar de stad doen de geüniformeerde mannen een poging, maar mijn taxichauffeur wimpelt ze behendig af met "de man spreekt geen Frans."  Samen grijnzen we als we de militaire post voorbij zijn.

Voor de 12 miljoen inwoners van Guinee is de situatie bepaald niet stabiel, wat een grote rem is op economische ontwikkeling. Zoals veel voormalige koloniën is de strijd om welvaart hard. Dat is niet zo vreemd. Als je altijd een knecht bent geweest, duurt het soms lang om eigen baas te worden en nog langer om een succesvolle eigen baas te worden. En dus mag de goede Sint uit het westen het leed verzachten met ontwikkelingshulp.
Nee, de knecht Zwarte Piet symboliseert niet alleen een donkere tijd uit het verleden. Die tijd is nog hartstikke actueel.