Zoet en zuur

Aan de rand van het stadspark van Funchal staat een bronzen borstbeeld hoog op een sokkel van natuursteen. De bankjes rondom het beeld zijn bezet door dronkenlappen. Ze lallen tegen elkaar en lachen. Ik vraag me af of ze enig idee hebben van deze roemruchte Madeirees. 350 jaar geleden zouden ze wel drie keer hebben nagedacht voor ze zich in zo'n laveloze toestand is zijn buurt vertoonden. Joao Fernandes Vieira.  Met een blik zonder uitdrukking kijkt hij voor zich uit. De verte in, over de haven naar de horizon.  Om zijn nek hangt een forse ketting met een kruis. Gelovig, katholiek. Ooit was hij de schrik van een heel leger Nederlanders. 

Madeira werd al in de 15e eeuw gekoloniseerd door de Portugezen. Het milde en vochtige klimaat maakte het eiland geschikt voor de productie van een in die tijd gewild goedje: suiker dat werd geraffineerd uit suikerriet. Een exportproduct naar alle uithoeken van Europa. Dat ging via de havens van Brugge en Antwerpen, de grote stapelplaatsen van die tijd. Aan de handel werd veel geld verdiend. In het museum voor religieuze kunst in Funchal zie je het resultaat van die rijkdom: prachtige schilderkunst van Portugese en Vlaamse meesters, gekocht door rijke handelaren op Madeira. 

Zeker na het uitvinden van de door waterkracht aangedreven suikerpers steeg de productie enorm, tot meer dan 60.000 kilo rond 1450. Waterkracht was ruim voorhanden op Madeira. Het vulkanische eiland is een en al heuvel en berg. Het gesleep met suiker naar de haven van Funchal moet een enorme inspanning zijn geweest.  Er is hier werkelijk geen 100 meter vlak land te bekennen. Autorijden over Madeira is een constant spel van hellingen en bochten. Tegenwoordig kun je dat gedraai aardig omzeilen dankzij een enorm netwerk aan tunnels door het eiland. Rijdend van de ene kant van het eiland naar de andere ga je ogenschijnlijk door een lange metrobuis die af en toe onderbroken wordt door een secondenlange blik op de steile groene bergen om je heen. 

Twee eeuwen na de kolonisatie van Madeira was het centrum van de suikerproductie verplaatst naar verder weg gelegen werelddelen, zoals Brazilië. En niet alleen de Portugezen aasden op de rijkdommen overzee. De Republiek der Verenigde Nederlanden had zich ondertussen losgemaakt van het Spaanse rijk en was nu een snel opkomende handelsnatie. Het eiland Madeira was een belangrijk verversing-station voor handelsschepen op weg naar de Amerika's. De vraag naar lang houdbare producten voor de lange overtocht nam toe. Madeira ging zich toeleggen op wijn. Het is mij te zoet, maar de met alcohol versterkte wijn bleek uitstekend houdbaar op de lange tochten van handelsschepen naar de nieuwe verre koloniën. De VOC en haar westelijke broer de WIC waren een gretige afnemer van Madeira wijn. Die wijn ging in pijpen, vaten van 400 liter aan boord. De wijn van Madeira werd wereldberoemd, zo zelfs dat de naam Madeira net zo goed wordt geassocieerd met de drank als met het eiland. De glazen waren met Madeira toen in 1776 in Washington werd geklonken op de onafhankelijkheidsverklaring van Amerika. 200 jaar later deed Ted de Braak door zijn “een glaasje madera m' dear?” de naam in Nederland weer klinken.

Terug naar de 17e eeuw. De succesvolle Nederlanders mochten dan wel een goede zakenpartner zijn voor Madeira, elders in de nieuwe wereld waren ze een geduchte concurrent van de Portugezen. In het midden van die Gouden Eeuw hadden ze een kolonie gesticht in het noordoosten van Brazilië: Pernambuco. Graaf Maurits van Nassau stichtte er een mooie stad: Mauritsstad, het tegenwoordige Recife. Dat Maurits hield van mooie gebouwen, kun je nog zien aan zijn residentie in Den Haag, het tegenwoordige Mauritshuis naast het Binnenhof. 

De Portugezen, zeker de gesettelde landeigenaren in Brazilië, wilden de Nederlandse expansiedrift koste wat kost de kop in drukken. Een van hen was Joao Ferrnandez Vieira. Als 10 jarig jongetje was hij om onbekende redenen van Madeira vertrokken naar Brazilië. Daar wist hij zich hoog in de samenleving op te werken. Eigenaar van 16 plantages met meer dan 1000 slaven. En, iemand met enorme schulden aan de West Indische Compagnie, die forse kredieten aan planters had verleend voor de ontwikkeling van suikerrietplantages.. Jaoa had daarom net als veel van zijn collega’s belang bij het verjagen van de Hollanders. In 1649 kwamen in Pernambuco 2600 man Portugezen tegenover een Nederlands leger van 3500 soldaten te staan. De Nederlanders waren niet uitgerust voor een gevecht in de Braziliaanse jungle. Bovendien waren het grotendeels huurlingen uit Duitsland met weinig motivatie voor een Nederlandse koloniale zaak. 
Een van de commandanten aan Portugese zijde was Joao Ferrnandes Vieira. De ondertitel op zijn standbeeld in het stadspark van Funchal verraad de afloop van deze oorlog: ‘Liberador de Pernambuco’. Tijdens de slag bij Guararapes leden de Nederlanders een grote nederlaag. Meer dan 1000 doden, gewonden en gevangen. In Amsterdam maakten de heren XIX van de WIC hun winst-en verlies rekening op. Ze trokken de conclusie dat Pernambuco niet het vechten, lees de kosten, waard was. Kort daarna werd de kolonie Brazilië opgegeven en viel weer terug in Portugese handen. 

En Madeira? Het is nog steeds een van de welvarendste regio's van Portugal. Het aangename klimaat en het mooie landschap trekken jaarlijks een half miljoen toeristen. Sinds 1978 heeft de eilandenarchipel een autonome status. De bevolking is hard gegroeid, nu zo'n 400.000 inwoners. Het centrum van de hoofdstad Funchal is in deze tijd van het jaar in een prachtige kerstsfeer gehuld. Duizenden lampjes in de straten en parken. Kerstmannen, koortjes in klederdracht, kerststallen, kraampjes met eten en drinken, overal. Ook het stadspark met het standbeeld is mooi versierd. Ik stel me Joao Vieira in feeststemming voor na het vertrek van de Hollanders uit Brazilië. Succesvol, steenrijk, schuldenvrij. Hij zal wel een feestje hebben gevierd. Met een goed glas Madeira.