Zand erover

Nederland is een dichtbevolkt land. Op een relatief klein oppervlak vind je een paar duizend steden en dorpen. Sommige nieuw, sommige al heel oud. En sommige zijn er simpelweg niet meer. Weggespoeld, overwoekerd, ontvolkt. De teller staat op ruim 500 verdwenen dorpen. 

De bekendste categorie zijn de dorpen die door overstromingen zijn verzwolgen. Maar de zee neemt niet alleen land, het laat het ook aangroeien. 

Kijk maar eens op Texel. Op een ochtend stapte ik in Den Burg op de fiets en peddelde over de Westerweg, die me vanzelfsprekend in westelijke richting stuurde. Na een paar kilometer passeerde ik een aantal boerderijen waarvan er opvallend veel iets met ‘west’ in hun naam hadden: De Westen, Westerend en Westerduin. Het miezerde, eigenlijk een type weer om diep in je kraag gedoken voort te ploegen en dit plukje boerderijen gedachteloos achter te laten. Maar ik stapte af, want hier moest ik zijn. In de buurtschap De Westen. Ooit was dit een groot dorp, het grootste op het hele eiland. Het ontstond al in het jaar 100, een tijd dat Texel nog verbonden was met het vasteland. Wambinghe heette het toen. Gunstig gelegen langs een kreek ‘Kerke ee’ die in verbinding stond met de Noordzee. Langs die kreek groeide de nederzetting, tot het in de vijftiende eeuw het belangrijkste dorp van Texel was. In die tijd kreeg het een andere naam: ‘Westyende’ wat later verbasterd werd tot ‘De Westen’

Om de teloorgang van De Westen te begrijpen moet je bij harde zuidwesten wind eens een wandeling maken langs het Texelse Noordzee strand. Loop tegen de wind in en je wordt letterlijk gezandstraald. In een doorgaande windvlaag worden de korrels het land op gedreven. De zee voert door de heersende stroming uit het zuidwesten non-stop vrachtladingen zand aan. Terwijl het eiland Texel door de eeuwen heen  langzaam aangroeide, kwam De Westen steeds verder van zee te liggen. Vissers trokken weg naar De Koog en Den Hoorn. Wat zij achterlieten was een spookdorp. 

Op oude kaarten van Texel, zoals die van de hand van schilder, ingenieur en cartograaf Jan van Scorel uit 1552, laten ‘De Westen’ zien als een flink dorp vlak achter de duinen. Met een opvallend kenmerk: een hoge kerktoren. Gebouwd in de twaalfde eeuw op de plaats van zijn voorganger uit de negende eeuw. Noormannen, Watergeuzen en zware stormen gingen in de loop van de eeuwen op de bouwwerken los. De toren van de kerk hield stand. Tot in de negentiende eeuw fungeerde het als baken voor de scheepvaart. Het dorp was toen al lang door zandverstuivingen verdwenen. Als een van de laatste bouwwerken van het bijna tweeduizend jaar oude dorp werd de toren in 1859 gesloopt. 

Gelukkig zijn er nu nog een paar tastbare herinneringen aan het verdwenen dorp in het landschap te vinden. Wie oplet ziet een opvallend witte boerderij langs de Westerweg. Het is het Torenhuis. Het was ooit de kosterswoning die zoals de naam doet vermoeden naast de voormalige kerktoren stond. Later werd het een boerderij.  Met het bouwjaar 1578 op de gevel heeft het de eer het oudste exemplaar van Texel te zijn. Op de topgevel prijkt in de vorm van een houtsnede de afbeelding van de oude kerktoren, zodat ook die niet vergeten zal worden. 

De plek waar eens het kerkhof lag is goed te herkennen in het landschap. Door eeuwenlang hier te begraven werd het terrein langzaam opgehoogd. In de negentiende werd met het besluit te toren te slopen ook het lot van het kerkhof bezegeld: het zou afgegraven worden. Dat ging niet zonder slag of stoot, las  ik op de website van de Stichting Dorpsherstel Texel: "Daartegen kwamen bewoners van Den Hoorn in het geweer, die zich ‘s nachts, gehuld in witte lakens, op het kerkhof voor spook uitgaven en zo de arbeiders die het werk moesten uitvoeren schrik aanjoegen." Een beter Halloween kun je je niet voorstellen. Maar het mocht niet baten, het afgraven ging door. Gedeeltelijk althans, een stuk van de voormalige begraafplaats is blijven liggen. Dat reliëf kun je nog steeds heel goed zien in het veld naast de boerderij. Een mooi staaltje historische geografie.

Na een kwartiertje rondkijken stapte ik weer op mijn fiets. Een paar kilometer voorbij De Westen kwam ik aan het strand. In gedachten ging ik terug naar de hoogtijdagen van het verdwenen dorp. Tot ik ontnuchterd besefte dat als ik me nu eeuwen terug in de tijd bevond , ik ver uit de kust op de bodem van de zee zou staan.