Waterige grens

Rivieren zijn interessante dingen. Je kunt uren kijken naar het voorbij stromende water, de passerende schepen, het leven aan de oevers. Ze brengen geografen een aantal boeiende vraagstukken. Want rivieren zijn meer dan een heerlijk uitzicht.  Rivieren zijn infrastructuur, om mensen en spullen over te vervoeren. Rivieren zijn grenzen: logische natuurlijke barrières die het eenvoudig maken gebieden af te bakenen en die we met boten en bruggen moeten slechten. En rivieren laten zich niet zomaar temmen. Ze meanderen vrolijk rond, zoekend naar het laagste punt. Het maakt het Nederlandse rivierenlandschap tot iets unieks.

Rivieren varen zo hun eigen koers. Al vroeg in de geschiedenis leidde het gekronkel van rivieren tot ergernis: navigeren was door het vele bochtenwerk moeizaam en gevaarlijk. Men ging verlangen naar een bypass of kanaal om de boel recht te trekken. Maar wat doe je dan als een rivier ook een natuurlijk grens om jouw land of regio is? 

Met dat gegeven in mijn achterhoofd steek ik de Maas over naar het gehucht Bern. Ja, dat bestaat echt. Vlakbij ‘s-Hertogenbosch. Met het Bernheze veer, een van de drie veerdiensten van de Stichting Berchse Maasveren, vaar je in een paar minuten van Brabant naar Gelderland. De kleine buurtschap, die uit maar een paar huizen bestaat, ligt heel pittoresk verscholen. Je rijdt en fietst er zelfs zo voorbij. 

Hier woonde ooit de oudst nog bestaande kloostergemeentenschap van Nederland. De Abdij van Berne, die nu in het Brabantse dorp Heeswijk ligt, werd op deze plek bijna duizend jaar geleden gesticht.  Fulco van Berne, een ridder die in gevecht was met de Geldersen, vluchtte tijdens een achtervolging de Maas in. Hij bezwoer dat als hij levend de overkant zou bereiken hij een klooster zou zou stichten. Zo geschiedde, hier op deze plek. 

Gelegen in het grensgebied tussen Brabant en Gelderland was het geen rustig oord. Tijdens de tachtigjarige oorlog werd het klooster geplunderd door de Geuzen en de Spanjaarden. De monniken vertrokken, hun klooster raakte in verval. Alleen het voormalige brouwhuis is er nu nog. En wie het weet, kijkt het weiland in achter het gehucht. Want daar ligt een oude put waaruit de kloostergemeenschap schoon water tapte. 

Ook de Maas, die de grens tussen de twee hertogdommen vormde bleef niet rustig door zijn bedding stromen. 

De rivier, die in dit gebied een rare zuidelijke kronkel maakte vormde een gevaar voor de scheepvaart. En dus ging men deze belangrijke verbinding omleiden en rechttrekken waar nodig. 

Niet ver van de nabijgelegen vestingstad Heuden ligt het dorp Hedikhuizen. Met een oude kaart in de hand ontdek ik een watertje dat niet meer voorstelt dan een sloot. Hier stroomde de machtige Maas in een scherpe kronkel, tot die in 1475 werd afgesneden. De dode arm verlandde langzaam. Maar de sloot die rest ligt er nog. Zelfs op kaarten van nu zie je hoe de voormalige loop van de rivier een mooi stukje Brabants rivierlandschap omzoomt. Hoe het hier heet? Gelderse Waarden. En niet toevallig. 

Nog zo’n slag werd in 1904 geslagen. Het gemotoriseerde transport wilde een nog gladdere verbinding over de rivier. En dus ging men die nog verder rechttrekken. De verbinding tussen de Maas en de Waal werd afgedamd.  Door aanleg van de Bergsche Maas werd de rivier rechtstreeks richting het Holland diep gevoerd. Het brein achter dit plan: Cornelis Lely, onze nationale waterwerken-man. Het gehuchtje Bern lag nu op een eiland tussen oude en nieuwe Maasarmen in. Het kreeg de naam Aailand.

De Maas had een nieuwe route, maar de grens tussen Brabant en Gelderland niet. Het gevolg: sommige Gelderse gebieden lagen nu ten zuiden van de rivier en Brabantse gebieden er ten noorden van.  Na de Tweede Wereldoorlog, de tijd dat rationalisatie het plannings- en bestuurlijke landschap ging beheersen, besloot men ook de provinciegrens recht te trekken met de loop van de Maas. Het gebiedje De Gelderse Waarden, dat al 600 jaar Gelders gebied was ten zuiden van de Maas, behoorde vanaf 1958 ineens bij Brabant. En het Brabantse gehucht Bern: dat mocht naar Gelderland. 

Zo verwisselden een hele serie dorpen van provincie. Dat ging niet helemaal zonder slag of stoot. Gemeenschappen verzetten zich tegen de annexatie door het katholieke zuiden of het protestante noorden van de Maas. De burgemeester van het oostelijk gelegen Brabantse Alem vond het verschrikkelijk dat de schutspatroon van het dorp, de heilige Odrada zou verhuizen naar ketterse bodem. ‘Alem: dorp voelt 85 jaar na ‘annexatie’ door Gelderland nog steeds als Brabant’ kopte dagblad ‘De Gelderlander’ in 2019. 

Wie het gebied kent weet dat dat klopt. Water stroomt nu eenmaal naar het laagste punt en bloed kruipt waar het niet gaan kan. Rivieren zijn niet zomaar te temmen. En dan nog laten ze hun sporen na. En culturen laten zich niet zomaar omgrenzen. Net als rivieren wissen ze hun sporen maar langzaam uit. Hoe waterig de grens ook is.