Grenswater

22 juli 2020 - Dresden, Duitsland

Wie Dresden bezoekt denkt onvermijdelijk aan het gruwelijke bombardement van februari 1945. Ik ben geen uitzondering. Ik heb de stad al meerdere keren bekeken van achter een vliegtuigraam op tien kilometer hoogte. Dan werd ik even stil bij de gedachte hoe gruwelijk het bombardement Dresden heeft verwond. Des te vreemder het beeld van de duidelijk zichtbare historische binnenstad die gewon intact lijkt te zijn. Beneden op de grond kun je er niet omheen: de hele Altmarkt is één groot monument voor de bijna 7000 slachtoffers die op deze plek na het bombardement zijn gecremeerd. Alle historische gebouwen zijn een mix van zorgvuldig verzamelde zwartgeblakerde originele stenen, ruimschoots aangevuld met nieuwe later gemaakte zandkleurige exemplaren. Ik heb zelfs Harry Mulisch’ “het stenen bruidsbed” meegenomen om de beleving kracht bij te zetten. 

IMG-0669P1220235

Toch gaat het verhaal in dit blog niet over die zwarte bladzijde in Dresdens geschiedenis. Wel over de aanloop ernaar toe, heel ver terug in de tijd. Daarvoor ga ik naar de oever van de Elbe, de rivier die je van achter het vliegtuigraam zo mooi door de stad ziet meanderen. 

De Elbe was ooit de grens van Duitsland. Rond 900 na christus werd het Frankische rijk van Karel de Grote verdeeld onder zijn kleinzoons. Het Oost-Frankische rijk, het gebied tussen de Rijn en de Elbe, kwam in handen van Lodewijk de Duitser. In Westermanns Weltatlas uit het begin van de vorige eeuw vind ik een mooie kaart die dat laat zien. Ook wat er voorbij de Elbe gebeurde. 

IMG-0743

Weet je wat de oorspronkelijke naam van Dresden is? Drežďany. Klinkt dat Duits? Nee, het is de naam die de oorspronkelijke West-Slavische bevolking aan deze nederzetting gaf. Ruwweg alles wat we nu Oost-Duitsland noemen, alles wat ooit de DDR was, ligt in het stroomgebied van de Elbe. Je herkent aan de plaatsnamen de oorspronkelijk Slavische invloeden nog. Eindigt een stad of dorp -in, -itz , -ig of -au  dan ligt het in het stroomgebied van de Elbe: Berlin, Stettin, Chemnitz, Danzig, Leipzig, Breslau om maar wat te noemen. 

De West-Slavische volken woonden achter de Elbe en leefden van kleinschalige landbouw en ambachten. Vanaf ongeveer de 12e eeuw begonnen de opvolgers van Lodewijk de Duitser, de gebieden ten oosten van de Elbe serieus te koloniseren. De militair sterkere Duitsers breidden hun macht geleidelijk uit naar het oosten: Ostsiedlung noemen ze dat. 

P1220300P1220289

In het centrum van Dresden zie je op de zogenaamde Fürstenzug de heersers van Saksen door de tijd  geschilderd op een lange wand van 100 meter. Zij waren meer het oorlogszuchtige type dat gebieden in het oosten veroverden. Op veel andere plekken vond de verduitsing geleidelijker plaats. Veel heersers gingen pragmatisch om met de Slavische volken in het gebied, lieten ze hun eigen religie en gebruiken behouden. Geleidelijk begonnen de Slavische en Duitse volken zich ook te vermengen. Wel werd het Duits, het woord van de heersende macht, de meest gangbare taal in het gebied. 

In 2017 verscheen het boek Duitsland in het kort van de Britse historicus James Hawes. Het werd een bestseller in Duitsland. Hawes beschrijft de sociale geografie van Duitsland met het stroomgebied van de Elbe als belangrijke scheidslijn in het land. In het westen lag het land dat door  Romeinen en later Franken werd ‘beschaafd’. Het oosten werd de toon door kolonisten gezet: grootgrondbezitters en militairen. De landadel was oerconservatief. Hier werd de basis gelegd voor het latere militaristische Pruisen als heersende macht in Duitsland. Hitlers ‘lebensraum’ theorie was niet meer dan een voortzetting van de al eeuwen durende kolonisatie van streken ten oosten van de Elbe. Zijn aanhang was in hoge mate te vinden in het overwegend protestantse en conservatieve Oost-Elbië en veel minder in het westen van Duitsland. Ook de centralistische macht in de DDR paste in feite goed goed bij de aard van het gebied.

P1220321

Hawes plaatst vraagtekens bij de keuze om de hoofdstad van het verenigd Duitsland te verplaatsen van Bonn naar Berlijn. Niet in Oost-Elbie maar in het westen van Duitsland vind je het verlichte gedachtegoed dat de basis voor het nieuwe Duitsland zou moeten zijn. 

Hij wijst op de hedendaagse stemverhoudingen binnen Duitsland: de aanhang van rechts-nationalistische partijen zit vooral in het oosten van het land. In gebieden waar het aantal immigranten op de totale bevolking juist relatief laag is. Zijn boek deed het nodige stof opwaaien, zeker ook onder historici. Zo simpel zijn patronen in de geschiedenis niet te duiden. Hawes gaf met zijn historisch-geografische analyse zeker ook een politiek statement af. 

P1220308P1220316

Hier in Dresden, aan de oever van de Elbe, moet ik weer denken aan de gevleugelde uitspraak uit het satirisch gedicht van Goethe en Schiller “Deutschland, aber wo liegt es?”

De Ostsiedlung zorgde voor een vage grens van Duitsland in het oosten. En inderdaad: west was al ver voor 1945 anders dan oost. Kolonisten brachten militarisme en conservatisme. Ze legden de basis voor het ontstaan én de vernietiging van Dresden. Nog steeds zijn conservatieve en nationalistische sentimenten sterk aanwezig in de regio. Maar ik zie ook een prachtige stad die met liefde steen voor steen weer is opgebouwd. Ik zie Dresden waar in 1989 in de Theresien Kirche een vreedzame revolutie begon. Verlichte ideeën laten zich gelukkig niet lang door een rivier tegenhouden.

P1220274P1220290P1220248

Foto’s

3 Reacties

  1. Peter:
    23 juli 2020
    Hartstikke interessant en leuk om te lezen!
  2. Wim Slebus:
    24 juli 2020
    Dankjewel! Eind oktober maken wij onze uitgestelde reis naar Berlijn, Dresden en Leipzig!
  3. Tom de Laat:
    27 juli 2020
    Mooi vooruitzicht Wim, je gaat naar een regio die heel bepalend is geweest in de geschiedenis van Europa.