De oudste

Het was best een hilarisch moment, toen in 2013 in ‘s-Hertogenbosch de restanten van een Neanderthaler kampement werden gevonden. 40.000 - 70.000 jaar oud. Het bleek  een van den belangrijkste vindplaatsen uit de Neanderthaler periode. Er werd gegrapt dat niet langer Nijmegen, maar ‘s-Hertogenbosch de oudste stad van Nederland is. Onzin natuurlijk, want van een permanent bewoonde nederzetting was geen sprake. Hoogstens een jachtkamp waar men af en toe naar terugkeerde. 

Ik moet aan dat verhaal denken nu ik in Tongeren ben. De oudste stad van België. Die titel werd in 2020 betwist door Ronald van Ham van de Vrije Universiteit Brussel. In zijn visie was Lennik in Vlaams Brabant de oudste stad van het land. Hij baseerde zijn stelling op onderzoek naar het stratenpatroon van dat dorp en concludeerde dat het in de eerste eeuw voor Christus moest zijn gesticht. Net als Tongeren, maar dan een paar  wat jaar ouder. 

Meer indruk dan wat grappige persaandacht maakte zijn werk niet. De wetenschappelijke onderbouwing was niet solide genoeg, laat staan dat er fysiek bewijs was. Net als Nijmegen in ons land houdt Tongeren haar naam stand als oudste stad van België.

Zeg Tongeren en in een adem hoor je Ambiorix. Fier staat zijn standbeeld midden op de markt van het stadje. Ik was 15 toen ik het voor het eerst en voor het laatst zag. Sindsdien ben ik hier niet meer geweest. Over verstreken tijd gesproken……

Dat Ambiorix hier überhaupt staat is best bijzonder. Want zonder Julius Caesar en de Belgische regering zouden we waarschijnlijk nooit van deze figuur gehoord hebben. Ambiorix was een koning van de Eburonen, een van de vele Gallische stammen die in het gebied van Maas en Rijn woonden. Stammen die elkaar onderling bevochten om de macht over het gebied. Tot  Romeinen in de eerste eeuw voor Christus de regio veroverden en de controle over de regio overnamen.  Om hun onkosten te dekken legden de nieuwe heersers de lokale stammen stevige belastingen op. Een vergelijkbaar verhaal voltrok is als we kennen uit het Teutoburger Wald: men kwam in verzet. 

Ambiorix leidde het verzet van de Eburonen. Met succes, althans voor even, want net als in Duitsland namen de Romeinen wraak en moordden een groot deel van de stam uit. Maar Caesar was onder de indruk van de kracht van het verzet dat deze Ambiorix wist te organiseren. Hij wijdde er bijzondere aandacht aan in zijn geschiedschrijving over de verovering van Gallië: de ‘bello Gallico’ 

Toch was dat niet genoeg om Ambiorix tot lokale beroemdheid te maken. Dat gebeurde pas in de negentiende eeuw, nadat hij eigenlijk allang vergeten was. De regering van het nieuwe land België zocht nationale symbolen, zoals dat wel vaker gaat met een nieuwe staat. Ambiorix was een ideale kandidaat. Uit het stof met die man!. Zo belandde zijn beeld  op de markt. 

Een beetje sneu is het wel. En het wordt nog erger: Ambiorix hoort eigenlijk helemaal niet thuis in Tongeren. Dat zit zo: na het ‘verwijderen’ van de Eburonen mocht een andere stam, de Tungri,  zich van Caesar in het gebied vestigen. De plaats die daarvoor werd gesticht kreeg de naam Atuatuca Tungrorum oftewel "vesting van de Tungri".

Lang werd aangenomen dat de hoofdplaats van de Tunghi ook die van de uitgemoorde Eburonen moest zijn geweest. Ondertussen is het zeker dat die plek elders lag. Dat weten we omdat in Tongeren niets is te vinden dat ouder is dan 30 voor Christus. Het dal bij de St Pietersberg is een serieuze kandidaat. Maar het kan ook het punt in Luik zijn waar de rivieren Ourthe en Maas samenvloeien.

Ambiorix’ standbeeld staat dus op de verkeerde plek om de verkeerde reden. We weten zelfs niet of hij ooit in Tongeren is geweest. Gelukkig voor de man en voor de stad is dit voor de meeste bezoekers aan Tongeren een goed bewaard geheim.   

De vesting van de Tungri zou uitgroeien tot een ware Romeinse stad. Wil je overblijfselen uit die tijd vinden dan is het mooie Gallo Romeins museum wel de beste plek. Het stikt er van de artefacten en verhalen. Maar de geograaf in mij wil meer zien. De prachtige maquette van Romeins Tongeren die midden in het museum staat helpt daarbij.  

Vooral het typische grid-patroon van de straten uit die tijd valt op. En deel  daarvan is in de loop van de eeuwen vervaagd geraakt, maar niet alles.  De Maastrichterstraat bijvoorbeeld, ooit de verbinding tussen de twee toegangspoorten tot de stad ligt er nog als een kaarsrechte lijn bij. Nu een gezellige winkelstraat en toen waarschijnlijk ook. Met 2000 jaar verschil dan. 

Voor wie zich afvraagt waarom de Romeinen juist deze plek kozen om een stad te stichten geldt een simpel antwoord: it’s the geography, stupid! 

Op de eerste plaats was Tongeren strategisch gelegen op een heuvel aan de Romeinse weg van Boulogne sur Mer aan de Noordzee naar Keulen aan de Rijn, de Via Belgica. Direct aan de bevaarbare rivier de Jeker, daardoor ook over water goed bereikbaar vanaf de Romeinse Rijn-grens. Een stad die  bovendien omringd was door vruchtbaar land, wat Tongeren tot stapelplaats en handelscentrum maakte voor de wijde regio. 

Romeinse soldaten plaveiden de eerste wegen en lieten daarna de bewoners van de stad de rest opbouwen. Een stadsmuur van bijna vijf kilometer in omtrek, groter dan die van Keulen, was de finishing touch. Delen daarvan kun je nog steeds zien. Voor het overige ligt Romeins Tongeren nu vooral onder de grond en in het museum. Dat moeten lokale historici en planners ook gedacht hebben toen werd besloten de oude Romeinse tempel deels te reconstrueren. Met een heel fraai resultaat moet ik zeggen, zo hagelwit in de middagzon. 

Het is een belangrijk bouwwerk voor de tegenwoordige stad, want Tongeren koestert haar Romeinse geschiedenis. Die vormt een grote toeristische attractie. Straten, gebouwen, pleinen: je struikelt over de Romeinse namen. Café Ambiorix, winkelcentrum Julianus, Eburonen sporthal, Atheneum Tungrorum en Pliniuspak om er een paar te noemen. 

En zo hebben de Romeinen en Ambiorix van de Eburonen toch iets gemeen: hier in Tongeren wordt na 2000 jaar nog steeds over ze gesproken. Tja, er kan er maar een de oudste zijn. Iedereen mag het weten.