Glashelder

Novy Bor is een lieflijk Tsjechisch dorp met 11.000 inwoners. Het ligt in de heuvels en bossen van Noord-Bohemen. Aan de rand van het Reuzengebergte, vlakbij het nationaal park ‘Boheems Zwitserland’, dat aan de overkant van de Elbe doorloopt in ‘Saksisch Zwitserland’. Het landschap doet die naam inderdaad eer aan. 

Op een aantal plekken in het centrum lijkt de tijd stil te hebben gestaan. Dat zie ik als ik ansichtkaarten van 100 jaar terug leg naast de beelden van nu. Erg ‘novy’ kan Novy Bor niet zijn, het stikt van de historische gebouwen en bouwstijlen van weleer. Barok direct aan de markt. Jugendstil iets verderop. En in de bioscoop die is gebouwd in art deco stijl hangt de sfeer van de ‘roaring twenties’ nog.

Nee, zo nieuw is dit dorp niet. Novy Bor is rond 1700 gesticht op de handelsroute van Praag naar Saksen. Het heette toen Haida, een naam die tot 1948 in zwang bleef. In de straten hoorde je vooral Duits spreken. Dat was al zo sinds de 12e eeuw, toen de regio vanuit het noorden werd gekoloniseerd.   

Het ging de regio aardig voor de wind. Glasblazen en glasbewerking werd een specialisatie die zich ontwikkelde van lokaal ambacht tot een heuse industrietak. De belangrijkste grondstof, hout om de glasovens te stoken, was in het bosrijke noorden van Bohemen ruimschoots voorhanden. Haida ontwikkelde zich tot centrum van glasexport. De welvaart die het met zich meebracht zie je weerspiegeld in de mooie gebouwen en grote huizen in het dorp.

Het verhaal van dit gebied klinkt bijna idyllisch. Helaas, het mocht niet zo zijn.  

Aan het einde van de negentiende eeuw, toen het nationalisme in Europa een hoogtepunt bereikte, gingen de Tsjechen en Duitsers zich meer en meer van elkaar onderscheiden. Dit ondanks de vermenging tussen de twee bevolkingsgroepen in de loop van de eeuwen. De groep Duitstaligen kreeg een naam: Sudeten-Duitsers. De voorbode voor de ellende die deze regio te wachten stond zie ik al op een kaart uit de Duitse Andrees atlas uit 1899 waar het leefgebied van de Duitstalige bevolking roze is gekleurd. In deze randzone van Bohemen, tegenwoordig deel van Tsjechië, was vrijwel de gehele de bevolking Duits sprekend. 

Het gedoe begon na de Eerste Wereldoorlog. Duitsland en Oostenrijk-Hongarije waren verslagen. De Tsjechen en Slowaken zagen hun kans schoon hun eigen natie te stichten. Een groep rebellerende Tsjechische militairen bezette in 1918 het dorp Haida. Ze wilden opstomen naar Praag, maar de tijd was er nog niet rijp voor. Ze werden gearresteerd door de Oostenrijks-Hongaarse grenspolitie. Tien van hen werden veroordeeld tot de doodstraf, die direct werd uitgevoerd. Een jaar later kregen de Tsjechen en Slowaken toch hun eigen republiek: Tsjechoslowakije. Aanvankelijk leek de samenwerking met de Duitstalige bevolking te lukken. Tot de Duitstaligen op grond van hun zelfbeschikkingsrecht verkiezingen wilden organiseren voor aansluiting bij de nieuwe staat Oostenrijk. Die poging werd door de Tsjechoslowaken hardhandig de kop in gedrukt.

De economische crisis van 1929 trof de Sudeten-Duitsers meer dan elders. De wens om bij Oostenrijk of Duitsland te horen, waar de werkloosheid lager was, nam toe. Het nazi-regime wist in de jaren dertig handig gebruik te maken van de sentimenten onder de Sudeten-Duitsers. Bij de beruchte conferentie van München in 1938 kregen ze de annexatie van Sudetenland geregeld. Het is achteraf een klassiek voorbeeld geworden van een softe reactie op een op expansie gericht totalitair regime. In 2014 vergeleek de Duitse minister Schäuble de annexatie van de Krim door Rusland nog met de situatie in Sudetenland. Later trok hij die woorden trouwens in. 

Hoewel de wens vanuit de lokale bevolking in het Sudeten-Duitse gebied om bij een Duitstalig land te horen nog wel was te begrijpen, hadden de manipulaties door het Nazi-regime niets goeds in zich. ‘Feestelijk’ bezocht Hitler in oktober 1938 zijn nieuw verworven gebied, waarbij hij ook het dorp Haida aandeed. Het resultaat zie je in de wereldatlas die het Utrecht Nieuwsblad in 1942 uitbracht. Op de kaart van ‘Groot-Duitschland’ is het geannexeerde gebied van Tsjechoslowakije, de ‘Reichsgau Sudetenland’ geel gekleurd. 

Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog waren de Tsjechen helemaal klaar met alles wat naar Duitsland riekte. De 3 miljoen Sudeten-Duitsers werden simpelweg het land uitgezet. Duizenden werden gedood. In Haida executeerden de Tsjechen acht burgers. Onder hen twee bejaarde glasbewerkers en de 26 jarige kassamedewerkster van die mooie art-deco bioscoop. Het doel: afschrikking om de Sudeten-Duitsers te stimuleren zo snel mogelijk te vertrekken. In het naoorlogse Tsjechoslowakije werden deze verhalen lange tijd verzwegen. Schrijver Jan Tichý had de moed de getuigenissen van de gebeurtenissen in Haida te verzamelen en op te tekenen. Na de Wende in 1989 kon hij het eindelijk vrijelijk publiceren. 

De trieste balans van de gevechten om Sudetenland zie ik op de begraafplaats van Novy Bor: monumenten voor gevallen Tsjechische, Duitse en Russische soldaten tijdens de Eerste en Tweede Wereldoorlog, een monument voor de geëxecuteerde Tsjechische soldaten in 1918, eentje voor omgekomen Tsjechische burgers, eentje voor Joodse slachtoffers van de Holocaust. In 2006 is een monument toegevoegd voor de Sudeten-Duitsers die in 1945 in het dorp zijn geëxecuteerd. Dat zijn heel wat gedenktekens bij elkaar. 

Met het overhaaste vertrek uit Tsjechië zijn bergen spullen van Sudeten-Duitsers achtergebleven. De lokale pizzeria in Novy Bor heeft er zijn zaak mee opgesierd: een oude kachel, een lamp, ansichten, landkaarten en nota bene een oude koffer. Rond het centrum tref je nog tal van villa’s aan uit begin 1900. Het vakantiehuis dat we huren blijkt een woning uit 1920. Grotendeels nog origineel: het mooi bewerkte plafond, de lamp die er hangt, binnendeuren, verwarmingsradiatoren, tot de koperen regenpijp aan de buitenzijde. Het krakende visgraatparket maakt het beeld compleet: je voelt je 100 jaar terug in de tijd. 

Met de deportatie van de Sudeten-Duitsers was de ontvolking en economische achteruitgang van Noord-Bohemen een feit. Nog steeds staan veel vooroorlogse gebouwen er slecht onderhouden of vervallen bij. Het misstaat niet bij de naoorlogse communistische bouw die op veel plekken in eenzelfde staat van verval is.

Gelukkig is er ook veel gerestaureerd en geschilderd, waardoor de centrale pleinen van dorpen en steden in dit gebied er fleurig uitzien. Toch heeft de regio, door de mislukte pogingen van het communistische regime om het gebied te herbevolken, een sociaal-economische achterstand ten opzichte van de rest van Tsjechië.  

Net zoals ik in mijn vorige blog over Silezië optekende, was ook de verhouding tussen de gedeporteerde Sudeten-Duitsers en de Tsjechen lang problematisch. De in Duitsland opgerichte ‘Sudetendeutsche Landsmannschaft’, streefde lange tijd openlijk naar teruggave van hun ‘Heimat’ en naar schadevergoedingen. Pas in 2015 werd die tekst in hun grondverklaring afgezwakt. 

Václav Havel, de eerste president van het post-communistische Tsjechië deed de in die tijd revolutionaire uitspraak dat de deportatie van de Sudeten-Duitsers immoreel was. Zijn opvolger, Václav Klaus, weigerde daarentegen in het begin van deze eeuw het Europese verdrag van Lissabon te ondertekenen. Deel van dat verdrag ging over de grondrechten van inwoners van Europa. Zijn verzet kwam onder meer voort uit angst voeding te geven aan de claims van Sudeten-Duitsers. 

De relatie tussen Duitsland en Tsjechië is net als de relatie Duitsland-Polen nu behoorlijk goed. Novy Bor heeft een stedenband met maar liefst drie Duitse gemeenten. En met een stad in Nederland: Leerdam. De glasindustrie in Noord-Bohemen heeft al die decennia van geweld doorstaan en is weer tot bloei gekomen, net als de hele economie van het land. De glasbewerkers in het kleine atelier dat ik bezoek zijn duidelijk trots op hun ambacht en hun kunstzinnige producten. In hun werk zie ik een heldere boodschap: laat de de mooie dingen  stralen, zodat de lelijke dingen die mensen doen met de tijd verdwijnen.