Een bijzondere gemeente

Welk gebied staat symbool voor de relatie tussen Nederland en de Verenigde Staten? New York, het voormalige Nieuw Amsterdam? Dat was jarenlang mijn idee. Nu weet ik beter. Het is Sint Eustatius, het op-een-na kleinste eiland van Caribisch Nederland. 

De tweemotorige Twinotter, een zestienpersoons vliegtuigje van Winair doet ruim 10 minuten over de oversteek van Sint Maarten naar Sint Eustatius. Tijdens de nadering zie ik uit het linkerraam een grote olieterminal met olietankers voor de kust. Uit het rechterraam zie ik de lieflijke bebouwing van het historische Oranjestad, de hoofdstad van het eiland. Beiden staan symbool voor de relatie met Amerika. Nu aan de ene kant, toen aan de andere kant van het toestel.

Sint Eustatius is klein. Met 21 km2 en 3500 inwoners een nietig stipje op de aardbol. Het is er rustig, de wereld lijkt hier stil te staan. Moeilijk voor te stellen dat dit eilandje ooit een belangrijke rol vervulde in de wereldgeschiedenis 
In 1636 nam de West Indische Compagnie bezit van het onbewoonde eiland. Een slimme zet, want St Eustatius had een grote baai met een natuurlijke diepe haven. Ideaal als handelspost tussen Europa en de Amerikaanse kolonies. De Compagnie stelde haar bezit veilig met de bouw van fort Oranje, het eerste van de vele forten die op het eilandje gebouwd zouden worden. Fort Oranje is een fijne plek om te bezoeken. Prachtig gerestaureerd biedt het ook nog een mooi uitzicht over de benedenstad, de baai en het eiland. 

In de schaduw van het fort vestigden zich handelaren. Tabak en suiker naar Europa, allerlei gebruiksgoederen retour. Al snel volgde de slavenhandel, om in de behoefte aan arbeidskrachten op de plantages in de Caribische en Amerikaanse kolonies te voorzien. Het kleine historisch museum in Oranjestad besteedt terecht ruim aandacht aan deze grauwe bladzijde uit de geschiedenis van de regio

In de tweede helft van de 18e eeuw begonnen de Amerikaanse kolonies zich te roeren. Het was een roep om meer vrijheid van het moederland Engeland. Vooral het strikte handelsmonopolie  en de hoge belastingtarieven zaten de Amerikanen dwars. Ze wilden los van het moederland; maar Engeland gaf haar wingewest niet zomaar op. En dus zou er om gevochten worden. Alleen; hoe kom je als opstandige kolonie aan wapens? Vrijhandelsplaats St Eustatius bood uitkomst. Ondanks protesten van Engeland liet de Republiek de wapenhandel via St Eustatius oogluikend toe. Het werden de hoogtijdagen van het eiland. 
De handelaren op het eiland verdienden stevig aan deze handel, met winsten tot 120 procent. Ze  beschouwden de Amerikanen al gauw als vrienden, haast bondgenoten. In 1779 legden maar liefst 3500 schepen aan voor het eiland  dat de naam Golden Rock verwierf. Zonder de wapenhandel via het kleine St Eustatius was het de Amerikanen niet gelukt hun gewapende strijd tegen Engeland te winnen. 

Maar dat was niet alles. In elk verhaal over de geschiedenis van St Eustatius lees je het verhaal van de first salute.   Kort na de Amerikaanse onafhankelijkheidsverklaring in 1776 voer het marineschip Uss Andrew Doria de Oranjebaai binnen. In de top wapperde de gloednieuwe Amerikaanse vlag. Het schip vuurde bij wijze van groet saluutschoten af aan het gezag op het eiland. Prompt liet gouverneur de Graaff, een van degenen die goed verdiende aan de handel met Amerika,  de groet beantwoorden met saluutschoten vanaf fort Oranje. Hoewel opportunisme de boventoon voerde, kwam de first salute terecht in de Amerikaanse geschiedenisboekjes als een heroische daad. Het werd gezien als de eerste officiele erkenning van de Amerikaanse onafhankelijkheid. 
In de jaren dertig van de vorige eeuw liet president Roosevelt ter herinnering een plaquette plaatsen in het fort. Roosevelt had een speciale band met het eiland: zijn voorouders woonden er in de achttiende eeuw. Later werd het kleine vliegveld van het eiland naar hem genoemd: F.D. Roosevelt airport.  

De  Engelsen, met wie de Republiek een bondgenootschap had, ergerden zich gruwelijk  aan wat de Nederlanders via Sint Eustatius lieten gebeuren. Toen ze in 1780 het Amerikaanse koopvaardijschip Mercury dat op weg was naar Nederland tegenhielden, ontdekten ze een geheime overeenkomst tussen Nederland en Amerika. Nu was de maat vol. Ze stuurden Admiraal George Rodney met 3000 soldaten naar het eiland. Daar kon de kleine verdedigingsmacht van 60 man niet tegenop. Het eiland werd ingenomen en geplunderd. Daarna was het gedaan met de bloeitijd van St Eustatius. 
Wat is gebleven is het liefelijke Oranjestad. Net een klein openluchtmuseum met prachtige 18e eeuwse koloniale gebouwen langs smalle straten. De ruines van de hervormde kerk, de synagoge en de vele pakhuizen, allemaal verwoest tijdens een orkaan in 1772, geven het stadje extra sfeer. 

Tegenwoordig is de economische band met de Verenigde Staten opnieuw de levensader van het eiland. Het Amerikaanse bedrijf NuStar Energy heeft op het eiland ruim 50 opslagtanks voor 13 miljoen vaten aardolie en aardolieproducten. De haven van St Eustatius ontvangt jaarlijks duizenden vrachtschepen, waaronder de grootste olietankers ter wereld. Het is een van de grootste havens in het Caribisch gebied. Net als honderden jaren terug is het de kurk waar het economie van het eiland om draait.

Nou, toch niet helemaal. Er is nog een kurk: Nederland. Je zou bijna vergeten dat het oude moederland ook nog een rol vervult. Sinds 2010 is St Eustatius, net als Bonaire en Saba, een bijzondere gemeente van ons land. Hoewel de voertaal hier Engels is en de Amerikaanse dollar de officiele valuta, zijn Nederlandse instituties alom aanwezig. 
Ik zie het centrum voor jeugd en gezin, de reclassering, de koninklijke marechaussee, de douane. De overheid is de belangrijkste werkgever op het eiland. 

De Nederlandse rijksoverheid doet zijn best om de bijzondere gemeente St Eustatius niet langer de vrijstaat van weleer te laten zijn. En dat valt niet mee. De begroting voor 2017 is niet goedgekeurd door minister Plasterk vanwege financieel en bestuurlijk wanbeleid. Personeel aannemen en salarissen verhogen zonder budget. De benoeming van een familielid van een van de gedeputeerden tot hoofd financien viel ook niet goed. En dan speelt nog de zaak van verdwenen pensioenpremies van overheidspersoneel. 
Eind 2016 besloot minister Plasterk een waarnemer uit Den Haag te sturen die orde op zaken moet gaan stellen. Dat zal voor een tijdje wel helpen.

Zolang Nederland het eiland financiert, blijft St Eustatius met ons verbonden. Maar daarmee lijkt alles gezegd. Het is wel duidelijk dat het eiland hoort tot de achtertuin van Amerika. De band met Nederland lijkt op die met een inkomensverzekering: strictly business. Veel bemoeienis uit Den Haag wordt niet op prijs gesteld. 'Wij willen meer autonomie', waren de woorden van coalitieleider Clyde van Putten na de eilandsraadsverkiezingen in 2015. 'Kolonialisme is voorbij' 

Wellicht klinkt op een dag het second salute in de Verenigde Staten: een groet aan St Eustatius dat zich heeft losgemaakt van het oude moederland.